جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نادانی و جزمیت فکری همواره در دوره¬های تاریخیِ حوزه¬های معرفتی، حضور داشته و با تقابل با دانایی، چهرۀ خود را نشان داده است. نادانی با گسست از الزامات دانایی حاصل میشود. گسترۀ نادانی در فرهنگ روابط اجتماعی، جایگاه مرجعیت علمی و بستر معرفتی را تهدید میکند. ملاصدرا با طرح شکستن بتان نادانی، از نمودهای عینی این بتان در جامعه مینویسد. او معتقد است ارتقای روابط اجتماعی نیازمند ساختن بسترهای دانایی است و در صورت بیتوجهی، غلبه¬یی از ناکارآمدیِ معرفتی پدید می¬آید. ملاصدرا با تحلیل معناشناسی نادانی، از پرنمودترین نشانه‌های آن، یعنی تحجر، میگوید: هنجارهای اخلاقی و الزامات معرفتی در تحجرِ ناشی از نادانی، کمرنگ میشوند. نقد نادانی و سرزنش‌گری نادانان در تصویرسازی ملاصدرا، در چهار مؤلفۀ 1) عدم راستی‌آزمایی برداشتهای ذهنی با مقام واقع، 2) فقدان برگرفتِ وجوه مقایسه¬یی بویژه با ابعاد کاربستی آن ـ نظیر ارزیابی غیرمنصفانه‌ـ ، 3) جمود فکری و 4) رقابت معیوب اجتماعی تبلور یافته است. رقابت معیوب اجتماعی به کیفیت بهره¬وری نادرست اشاره دارد. ملاصدرا در نقد فرهنگ زمان خویش، از ظهور نادانی در چهرۀ دانایی بعنوان یکی از آفتهای مهم معرفتی نام برده است. او در تمامی نقادیهایش از این فرایند متحجرانه، ضعف علم حقیقی در جامعه، گسترش بیخردی اجتماعی، تباهی عدالت اجتماعی و سست شدن بنیادهای معرفتی جامعه را مهمترین پیامدهای آن معرفی میکند. ملاصدرا درمان نادانی را با توجه به طرح مشی زیست حکیمانه و توجه به الزامات آن، مطرح میکند.

کشف نوآوري‌هاي ابهري در حوزه متافيزيک و کلام و تعيين جايگاه تاريخي وي در اين دو ساحت، وابسته به سنخ‌شناسي مسائل فلسفي و کلامي در انديشه‌هاي اوست. بر اين ‌اساس در جستار پيش‌رو: 1. مسئله‌شناسي (ساخت و طراحي مسائل فلسفي و کلامي)؛ 2. تعيين جايگاه طرح مسائل؛ 3. شناخت رويکردهاي پذيرفته شده نزد ابهري و 4. سطح‌بندي آثار وي و همساني يا تحول آن‌ها، بررسي مي‌شود. برپايه يافته‌هاي اين جستار، آثار فلسفي ابهري را در سه سطح مي‌توان طبقه‌بندي کرد؛ آثار سطوح اول و دوم، بيشتر وام‌دار سنت رايج فلسفه‌نويسي به‌لحاظ محتوايي است، اما در آثار سطح سوم، مواجهه‌هاي انتقادي در برابر ديدگاه‌هاي نظام ارسطويي‌- سينوي و همچنين برخي ايده‌هاي فخررازي آشکار مي‌شود؛ هرچند اين زمينه‌هاي انتقادي، به طرح ايده‌هاي نوآورانه در حوزه متافيزيک نينجاميده است. پارادايم فکري ابهري، مشائي است؛ هرچند وي تمايلي به برخي ديدگاه‌هاي شيخ اشراق همانند تحليل ادراک و برخي مسائل نفس نشان مي‌دهد. وجودشناسي، مسائل مرتبط با واجب و بررسي شيوه‌هاي متکلمان، سه زمينه مهم آثار متافيزيکي ابهري است. ابهري در تک‌نگاشت کلامي خود، متأثر از مباني کلامي اشعري است؛ اما در بيشتر آثار فلسفي، با اختصاص يک بخش به نقد مباني و مسائل کلام اشعري، ازجمله: همساني وجودي ممکن و حادث، بازگشت‌پذيري معدوم، نقد موجب‌انگاري فلسفي و مسئله عقول و نفوس پرداخته است. ابهريِ فيلسوف را مي‌توان متفکري نقاد و نه طراح ايده‌هاي نوآورانه ناميد؛ هرچند نقش او در نگارش آثار آموزشي با رويکرد تنقيحي ارزشمند است.

ملاصدرا تعریفی از اخلاق ارائه کرده است که براساس طبقه‌بندی این جستار، تعریف به صفات درونی و ملکه‌انگاری اخلاق است، اما ملکه نزد وی که بنابر حرکت جوهری قائل به صورت باطنی متمایز در هر مرتبه است، متمایز از ملکه‌ی پارادایم مشائی است. این مقاله با گذار از تحلیل تعریف وی، در پرتو گفتگوی اثربخش میان صدرا و اندیشمندان، مقایسه تطبیقی و تحلیل مبانی فلسفی او، به بازسازی و به-روزرسازی تلقی صدرا از اخلاق پرداخته است. همچنین بازنمایی انگاره صدرایی براساس عوامل و مبادی رفتار اخلاقی که در سایر علوم اهمیت دارد، از وجوه نوآورانه این جستار است: اخلاق، نوعی بروز و ظهور مرتبه وجودی فرد است، در پاسخ به مواجهات او با موقعیت‌ها، مسائل، تعارض‌ها و یا آن‌چه متضمن یک نیت، تصمیم‌گیری یا انجام فعلی اختیاری است، در بستری از آنچه در استدلال خویش یا جامعه، خوب و بد شناخته می‌شود که فرد در ارائه این پاسخ از تمامی ظرفیت‌های درونی و درونی‌شده وجودی خود (شناخت و ابزارهای معرفت، نیروهای سرشتی، انگیزش و عاطفه، نیروهای بدنی و ...) و البته با اولویت مبادی فکری، بهره می‌جوید و این پاسخ به اشکال مختلفی چون رفتار بیرونی و یا نوعی گفتگوی با خود (تفکر، تصمیم و استدلال اخلاقی، نیِّات) و دیگران (با انواع زبان) نمود می‌یابد.

در این جستار به روش تطبیقی و با تحلیل مؤلفه‌های ارتباطی، محتوائی، باورمندی، انگیزشی و گرایشی دعا، به تمایز «دعا» در فرهنگ اسلامی با «خواستن» در قانون جذب پرداخته می‌شود. دعا استوار بر مؤلفه‌هائی است که خواستن و ایمان از ارکان آن است، اما مهمترین مفهوم در قانون جذب خواستن است. یافته‌های پژوهش، عمدتاً ناظر بر ناهم‌سانی یا ناسازواری دعا / خواستن و ایمان / باور، در اسلام و قانون جذب است. دعا، بر بنیادهای وجودشناختی واقع‌گرایانه و قابل دفاع به لحاظ عقلانی استوار است و به لحاظ معرفت‌شناختی، محتوائی ممتاز را پی‌جوئی می‌کند و هدف آن، ارتقای وجودی انسان است. نیاز فطری، فقر هستی‌شناختی، آگاهی‌زائی معرفت‌شناختی، عشق تعالی‌بخش و کمال‌خواهی وجودی و زندگی اخلاقی از بنیادها و لوازم دعا در اسلام محسوب می‌شود. اما در قانون جذب، هم از حیث وجودشناختی انتقادهای جدی بر بنیادهای «خواستن» قابل طراحی است و هم از لحاظ هدف و ابعاد کمال‌خواهی قابل دفاع نیست.

جستار حاضر به تحلیل قوای نظری و عملی از حیث کمال‌محوری و شمارش و سطح‌بندی موارد عینی کمالات از دیدگاه فخر رازی می‌پردازد. این تحلیل در طراحی اخلاق‌نگاری فلسفی رازی اهمیت والایی دارد. هدف پژوهش دست‌یابی به سامانه فکری رازی در بازتعریف قوه نظری و عملی و گونه‌شناسی کمالات انسان و طراحی مؤلفه‌های زیست سعادتمندانه است. روش این پژوهش، تحلیلی ـ عقلی، با به‌کارگیری شیوه مقایسه‌ای در برخی جایگاه‌هاست. بر پایه دیدگاه رازی، عقل عملی و نظری هر دو حیثیتی ادراکی‌اند؛ یکی شناخت امور ناظر بر واقع است و دیگری شناخت خیرها از حیث عمل به آنها. با تحلیل کمالات این دو قوا، به طراحی دیدگاهی جامع از کمالات قوا با ‌عنوان کمالات میانی و کمالات بنیادین پرداخته می‌شود. رازی کمالات بنیادین را در فراسوی تحلیل‌های اعتدال‌گروی ارسطویی و در پیوند با مؤلفه‌های دینی مطرح می‌سازد. ارزش‌مندی زیستن و سعادتمندی نزد رازی در بعد شناختی، فراتر از روش متأملانه عقلانی است و بر متعلق آن ناظر است و در بعد عملی بر منش اخلاقی استوار است. علاوه بر موارد مذکور، در این مقاله به برخی صورت‌بندی‌های ارتباط قوای نظری و عملی متناظر با تحلیل رازی نیز پرداخته‌ایم؛ از جمله: صورت‌بندی استنتاجی مبتنی‌ بر بهره‌وری عقل عملی از احکام کلی عقل نظری، صورت‌بندی مبتنی‌ بر تقسیم گزاره‌های اخلاقی حوزه عقل عملی به بی‌نیاز از تأمل و نیازمند به تأمل و صورت‌بندی مبتنی‌ بر ارتباط فعل و نتیجه آن با شاخص‌های کلان معرفت الهی و قرب الهی.

بازخوانی انتقادی‌ـ‌تاریخی تحلیل ابهری از مؤلفه¬ها و گونه‌شناسی دلالت بر پایه تمایز دو الگو: الگوی اراده‌ـ‌متکلم و الگوی معنا‌ـ‌مخاطب هاشم قربانی ‌،‌ عباس بخشنده¬بالی چکیده این جستار، به بازخوانی انتقادی ـ تاریخی بحث دلالت¬شناسی در اندیشه ابهری میپردازد و در پی ترسیم مواجهه ابهری با مسائل ساحت دلالت‌شناسی و تبیین مواضع او در این زمینه است. در این پژوهش عمدتاً با اتخاذ دو الگوی اراده¬ـ¬متکلم و معناـ¬مخاطب، به سنجش و واکاوی برخی تصویرسازیها از دلالت و گونه¬شناخت آن پرداخته میشود. بر این اساس، تلاش شده است تصویرسازی ابهری از چیستی¬گویی دلالت و تحلیل گونه-های آن و نیز سنجش دیدگاه وی در ناکارآمدی دلالت التزام، با بکارگیری برخی شاخصها نظیر لحاظ اراده گوینده در انتقال معنا، به طراحی انتقادی نقش فهم مخاطب در معناسازی صحیح و بافتار فکری پرداخته شود. منطقدانان دلالت را استوار بر وضع دانسته¬اند و آگاهی بر وضع را نیز شرط کرده¬اند. اما مقاله حاضر نشان میدهد که علاوه ¬بر این معیار، شاخصهای دیگری در حوزه معنا، مخاطب و گوینده نیز در ساخت دلالت مؤثرند. ابهری با فرابردن دلالت از مفردات و ‌گسترش شمول آن به جملات و بویژه گزاره¬ها و نیز مواجهه غیرماهوی با تعین¬بخشی به مفاهیم حوزۀ دلالت، دلالت¬-شناسی را با مباحث معناشناسی پیوند میزند. مواضع او در دلالت¬شناسی در سنجش با دیگر اندیشمندان طراحی شده است؛ برخی مواضع وی عبارتند از: بازتعریف دلالت بر پایۀ الگوی معنا¬¬ـمخاطب؛ ارائه دو تفسیر متفاوت از جایگاه وضع در گونه¬شناخت دلالت، نقادی تحلیل فخر رازی از دلالت مطابقی و تمایز دلالت مطابقی با دو دلالت دیگر با اخذ موضوع¬له مستقل یا موضوع¬له غیر مستقل و لحاظ سنجش‌محوری؛ نقادی تحلیل خونجی و کشی از مجازی¬انگاری دو دلالت تضمن و التزام، نقادی تصویر سهرودی‌ـ‌رازی از روابط مطابقی‌ـ‌التزامی و نقادی دیدگاه¬های ناکارآمدی دلالت التزام و طراحی تصویری مبتنی¬بر اختلال در فهم بر اساس کثرت انتقالات ذهنی.

تحلیل چیستی، امکان‌سنجی و مطلوبیت «ترک تعلقات این‌دنیائی» به‌عنوان یکی از توصیه‌های موکد در آموزه‌های اسلامی و ادبیات عرفانی مسئله مقاله حاضر است. این پژوهش به روش پدیدار شناسانه ضمن نقد برخی پیش‌انگاره‌های این مساله نظیر ظلمانی‌انگاری عالم زمینه تبیین صحیح دیدگاه اسلامی از «ترک تعلق دنیوی» وارائه نحوه مطلوب رابطه انسان با دنیا را فراهم خواهد کرد؛ در نتیجه توجه و آگاهی به واقعیت‌های بنیادین هستی [در ساحت باورها] و ترتیب اثر دادن به آنها [در ساحت رفتار] و زیست اخلاقی و «حضور خدا» را در معنای مورد نظر از ترک تعلقات دنیوی باید مورد توجه قرار داد. طراحی آیات قرآن ناظر بر دنیا در هرم هشت مرحله‌ای، نشان از آن دارد که قرآن در بافتار خاصی از دنیا سخن گفته و ترک تعلق دنیوی باید با توجه به آن هرم تبیین شود. نحوه تلقی از دنیا در برخی مکاتب، آفت‌زاست در حالیکه آموزه های اسلامی تصویری جامع و به دور از آفت ارائه می دهد.

جستار پیش رو، با طرح چالشی بر تکثّر براهین و ادلة اثبات خدا، رهیافت هایی برای امکان تکثّر و فراوانی براهین و ادلّه پیش می نهد. در این مقال، بر اساس آموزه های فلسفی و منطقی سنت اسلامی، قاعده ای طراحی می گردد که بر اساس آن، بر مطلوب واحد، برهانی بیش نمی توان داشت. بنابراین، فراوانی براهین اثبات خدا، که در گزارشات فیلسوفان آمده است، با این قاعده، به چالش کشیده می شود. راه کارهای برون شد از این دشواره، در قالب سه رهیافت: رهیافت فلسفی؛ مبنی بر تکثّر براهین لمّی تحلیلی، و نیز تکثّر براهین انّی تحلیلی در اثبات وجود خدا، رهیافت منطقی؛ مبنی بر تکثّر در صورت برهان ها و استدلال ها، و رهیافت مبتنی بر تکثّر در مقام تقریر ارائه می شود.