جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حقوق دول و ملل متمدن يا تحفه خاقانيه، نگاشته محمد‌رفيع طباطبايي تبريزي، ملقب به نظام‌العلما، اندک زماني پس از قيام مردم عليه انحصار توتون و تنباکو، يا همان واقعه رژي تأليف شده است. نويسنده در همان آغاز نوشته خويش تصريح کرده که به خلاف تمام رساله‌هاي نگاشته شده در زمان که کوشيده‌اند تا از حقوق مردم بر ذمه پادشاه سخن بگويند، اثري فراهم ساخته در باب بيان حقوق پادشاه بر گردن مردم. نخستين سخن نظام‌العلما در حقوق دول و ملل متمدن آن است که سلطان سايه خداست بر زمين و سلطنت عهدي است از سوي خداوند که بدون وجود آن انتظام دين و دنياي مردم ميسر نمي‌شود. اگر سلطان داد ورزيد مردم بايد شکر الهي به جاي آرند. اگر هم ستمکاري روا داشت، وظيفه مردم صبر و بردباري است. چنين اندرز حيرت‌آوري که به معصوم نيز نسبت داده شده، چه بسا مي‌توانست در ادوار پيشين، در انديشه اجتماعي، محلي از اعراب پيدا کند امام معلوم است که در عصر بيداري مردم و وقوف نسبي آنان بر حقوق خويش، ديگر جايي براي اعتنا نمي‌يافت. شايد به همين دليل نيز بود که نظام‌العلما ترجيح داده تا از ترجمه کامل اين سخن درگذرد. ديگر ارکان انديشه نظام‌العلما در تحفه خاقانيه نشان مي‌دهد که پس از اعتقاد وي به اصالت و مشروعيت سلطنت در عصر غيبت و اعتقاد راسخ وي به اين موضوع که سلطنت عهد الهي است در ميان بندگان، بندگان، خوف از فتنه و بروز هرج و مرج در کشور و شورش مردم با تحريک ايشان توسط مخالفان نيز عمده‌ترين دغدغه سياسي او و بنياد مهم دفاع وي از ضرورت استمرار سلطنت است. از ديگر تحفه‌هاي نظام‌العلما در رساله حقوق دول و ملل متمدن فتوايي است از سوي او مبني بر رجحان صبر بر خروج عليه سلطان. از آراي کم‌نظيري که در مباحث بعدي تحفه خاقانيه آمده است، بحثي است در مورد تفاوت عدالت شاهان و مجتهدان. او مقصود از عدالت پادشاه را پاک بودن لوح خاطر او از زنگ قصد ظلم و ستم به رعايا و زيردستان مي‌داند. اعتقاد نظام‌العلما به مشروعيت سلطنت ناصرالدين شاه، همچنين وقوف وي بر اين معني که در فلسفه سياسي شيعه، ولايت پيامبر شامل هم دو بخش ولايت ديني و سياسي است که به ائمه معصوم نيز منتقل مي‌شود، موجب مي‌گردد تا وي بکوشد اين اصل اعتقادي شيعه را با نظريه خود در مورد مشروعيت سلطنت ناصري سازگار سازد. سخنان بعدي نظام‌العلما در رساله حقوق دول و ملل متمدن، مباحثي است پيرامون سياست فاضله و دولت باطله که يکسره از مباحث سياست مدن اخلاق ناصري برگرفته است. ديگر بحث نظام‌العلما طرح اين ادعاست که مراد از سلطان جائر در زبان ائمه شيعه حکام جائر زمان خودشان بوده نه ديگر سلاطين. آخرين سخن وي نيز که در واقع مستندات اوست در باب ادعاي خدمت ناصرالدين شاه به کشور، مطلبي است با عنوان مأثر ملوکانه.

تدوین و نگارش سیره‌، سال‌ها پس از رحلت پیامبر(ص) و صحابه در دوره اموی آغاز و در دوره عباسی تکامل یافت. نگاه پسینی به ‌همراه پیش‌آگاهی و فاصله تاریخی وقوع حوادث تا نگارش آن، سبب شد تا راویان با اطلاع از اوضاع روزگار خویش‌ و اخبار گذشته، فرصت مناسبی برای داستان‌پردازی بیابند. از جمله روش‌هایی که راویان به آن مبادرت ورزیده‌اند وارد کردن اخبار کاهنان در سیره نبوی است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است ‌که سیره‌نویسان با چه اهدافی اخبار کاهنان را محور تدوین بخشی از سیره پیامبر(ص) قرار داده و بدان­ها پرداخته­اند؟ بررسی داده‌های منابع اصلی نشان می‌دهد که ورود گزارش کاهنان در داستان­ها، نوعی اعتباربخشی به اصالت داستان­ها بوده‌است. یعنی داستانی ساختگی با اتصال به نیروهای ماورایی و منابع غیبی، اصیل جلوه داده می‌شد؛ امری که پذیرش آن در محیطی که از عقل‌گرایی فاصله گرفته بود، به ‌سهولت صورت می‌گرفته‌است.

برخی از مباحثی که مدت هاست به عنوان اصولی بدیهی در مکتب شیخی معرفی می گردند، در اصل مباحثی فراگیر در اندیشه ی تمام شیخی ها نیستند، بلکه تنها متعلق به اندیشه ی یکی از شاخه های مکتب شیخی، یعنی شاخه ی کرمان-اند که، چون به حق پرکارترین شاخه ی شیخی ها بوده اند، اکثر محققان از طریق آثار ایشان با دیدگاه های فکری شیخیه آشنا شده و متعاقباً تمامی آن دیدگاه ها را اصیل تصور نموده اند. در صورتی که حقیقت چنین نیست و تعالیمی چون اصل معرفت به رکن رابع، نظریه ی ناطق واحد، و حتّی اصول دین چهارگانه، تنها اختصاص به دیدگاه شاخه ی کرمان دارد، و چه در آثار و عقاید مشایخ اولیه ی مکتب شیخی (یعنی شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی) و چه در نزد سایر شاخه های مکتب شیخی، چون شیخیه ی تبریز و شیخیه ی عتبات و احقاقی های اسکویی، محلی از اعراب ندارند. پرسش های اصلی ای که در این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی سعی در یافتن پاسخی مناسب برای آن ها داریم، و ابهام هایی که در صدد رفع شان هستیم، به شرح زیرند: اول آن که، نظریه ی ناطق واحد در اندیشه ی شیخیه ی کرمان چیست، و آیا این نظریه که به ادعای حاج محمد خان کرمانی (واضع و شارح آن) از دل اصل معرفت به رکن رابع بیرون آمده است، در اندیشه ها وتعالیم مشایخ اولیه ی شیخیه و همچنین در اندیشه ی حاج محمد کریم خان کرمانی (واضع اصل معرفت به رکن رابع)، بوده است یا خیر؟ دیگر آن که، آیا مشایخ اولیه ی شیخیه، اعتقادی به اصول دین و مذهب چهارگانه داشته و بنیان گذار تغییرات در اصول دین و مذهب شیعه ی امامیه بوده اند، یا این که در این مبحث نیز، همچون مبحث اصل معرفت به رکن رابع، پای ذهن خلاق سرسلسله ی مشایخ شیخیه ی کرمان در میان بوده و بار دیگر منویات حاج محمد کریم خان، به اشتباه، دیدگاه تمامی شیخی ها به حساب آمده است؟

نخستین تلاش خاندان قاجار برای رسیدن به قدرت و تسلط بر ایران پس از سقوط حکومت صفوی، توسط فتحعلی خان بزرگ که به نیای سلاطین قاجار شهرت دارد، آغاز شد. فتحعلی خان پس از آن که توسط طهماسب میرزا صفوی به یاری دعوت شد، به اندیشه قدرت افتاد. او ابتدا سعی کرد تا در شرایطی که طهماسب میرزا نیروهای اندکی را به همراه داشت و در اشرف مازندران سرگردان بود، تحت سیطره خویش درآورد، اما چون دریافت که امکان کافی برای این امر ندارد، مطیع او شد. طهماسب میرزا نیز که از فتحعلی خان بیمناک بود، نادرقلی میرزا را به خود جلب کرد و پس از رفتن به مشهد در فرصت مناسب دستور قتل فتحعلی خان را صادر کرد. با قتل فتحعلی خان نخستین تلاش قاجار برای رسیدن به سلطنت عقیم ماند.

سپاه نادرشاه افشاری ترکیبی مختلط از تیره ها و عشایر گوناگون بود که حول محور شخص فرمانده انسجام یافته بودند و بالطبع با قتل نادرشاه این شیرازه نیز از هم گسست و تفرقه و وحشت و غارت سراسر اردوی او را فرا گرفت. از جمله طوایف موجود در اردوی نادر، افاغنه بودند. شاخص ترین فردی که پس از نورمحمدخان افغانی ریاست شاخه سدوزایی افاغنه را بر عهده داشت، احمدخان سدوزایی بود. وی اصالتا از مردم مولتان هند بود که نیاکان وی به قندهار و هرات مهاجرت کرده بودند. احمدخان در قندهار امیر بود که در سال 1150 نادر آنجا را گشود و وی را آزاد کرد و پس از احمدخان به فرماندهی تیر سدوزایی سپاه نادر رسید و تا مرگ پادشاه افشاری ملتزم رکاب او بود اما، پس از گسترش غارت گری در اردوی نادر، حقوق ولی نعمت را پاس نداشت و به غارت سراپرده وی اقدام نمود. پس از نادر، افاغنه نیز همچون دیگر طوایف به موطن خود، قندهار، مراجعت کردند و از آنجا که بر سر تعیین فرماندهی که مطاع تمام تیره ها و طوایف باشد، اتفاق نظر حاصل نشد، شورا یا شبه قوریلتای «مزار شیر سرخ» در نادرآباد قندهار، شکل گرفت. تمهیدات احمدخان- که فردی باهوش و جاه طلب بود - در شکل گیری این شورا بی تاثیر نبود و همین شورا طرح حکومت وی را در انداخت و شاهین قدرت بر شانه او نشست و احمدخان با بسط قدرت خود توانست نام اولین سلطان افغانستان را برای خود رقم بزند و به نام خود سکه زد و در جنگ هایی که با مخالفان و به کابل و پیشاور و هند و خراسان داشت، قلمرو خود را بسط و گسترش داد. این مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری و بسط حکومت احمدخان سدوزایی (خان درانی) و سرانجام کار او می پردازد.

غلامان و کنیزان در عصر قاجار در ایران از نژادها و قومیت های مختلفی چون آفریقایی، قفقازی (ارمنی، گرجی و چرکس)، ترکمن، بلوچ، کرد و حتی فارس بودند. معمولا اسارت در جنگ ها و تهاجمات ناگهانی منبع اصلی تامین غلام و کنیز، به ویژه از میان ترکان و اهالی منطقه قفقاز و ماورای آن بوده است. با سلب حاکمیت ایران بر منطقه قفقاز توسط روس ها، ورود غلامان و کنیزان از آنجا به ایران بسیار کاهش یافت و در مقابل، ورود غلام و کنیز آفریقایی از طریق جنوب ایران افزایش چشمگیر یافت. این جریان با وجود قراردادهای منع برده فروشی و نظارت جدی کشتی های ضد برده فروشی نیروی دریایی انگلیس در خلیج فارس، تا اواسط قرن 14ق ادامه پیدا کرد. مقاله حاضر پس از مشخص کردن مراکز و منابع اصلی تامین غلام و کنیز، به بررسی و تشریح چگونگی این جریان در مناطق مزبور پرداخته است.