جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایات و اخبار سبب نزول به مثابة جهت‌دهندة کار مفسّر در تعیین مراد خداوند از کلام اوست؛ زیرا در برخی موارد، معنای آیه از ساخت زبانی و ترکیبی و بافتی آن استخراج نمی‌شود، بلکه از معارف خارج از متن دینی طلب می‌شود. روشن است که میزان تکیّه بر سبب نزول در تفسیر از آیه‌‌ای به آیة دیگر و از مفسّری به مفسّری دیگر، متفاوت است؛ ازجمله این‌که برخلاف تفاسیر گذشته، در دوران معاصر نقش این روایات کم‌رنگ‌تر شده است. این مقاله به بررسی «جایگاه روایات سبب نزول، کارکردها و معیارهای نقد آنها» در تفسیر فی ظلال القرآن که یکی از مهم‌ترین تفاسیر معاصر به حساب می‌آید، پرداخته است. پس از مطالعة کامل تفسیر، ابتدا، اطّلاعات جامع و کلّی دربارة جایگاه روایات سبب نزول و میزان بهره‌مندی و کیفیّت نقل آنها ارائه و سپس، به بیان کارکردهای آن روایات در تفسیر پرداخته شده است. بیان ملاک‌های نقد و تحلیل روایات سبب نزول از منظر سیّد قطب به همراه تحلیل انتقادی آن ملاک‌ها، آخرین بخش مقالة حاضر را تشکیل می‌دهد.

سیاق به‌عنوان قرینه مقالیه، درون‌متنی و متصل به کلام، چارچوب و فضایی است که پیام الهی در آن صورت یافته و برای فهم آیات، کارکرد اساسی دارد. قرینه بودن سیاق برای فهم کلام، از اصول عقلایی است که مورد توجه همه عقلا و دانشمندان است و در تفسیر قرآن نیز نقشی اساسی دارد. ازاین‌رو، تفسیر قرآن بدون توجه به سیاق می‌تواند موجب لغزش و دور شدن از مقصود قرآن بشود. مفسران قرآن همواره به این مهم توجه داشته و کم‌وبیش از آن بهره برده‌اند. محمدجواد مغنیه از مفسران معاصر قرآن، در فهم قرآن به سیاق توجه ویژه داشته است. از نظر وی گرچه سیاق یکی از قرائن اصلی و اولیه در فهم کلام خداوند است، ولی گاهی باید به سبب وجود دلایلی قوی‌تر، از سیاق چشم ‌پوشید. او شرط بهره‌گیری از سیاق را تحقق ارتباط نزولی آیات، پیوستگی آن‌ها در معنا و تعارض نداشتن با قرینه قوی‌تر می‌داند. چنانچه سیاق، شرایط فوق را احراز نکند از نظر مغنیه فاقد اصالت و اعتبار خواهد بود. در پژوهش حاضر تلاش شده است با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، مبانی و روش تفسیری مغنیه در استفاده از سیاق، انواع و شرایط استفاده از آن و نمونه‌های کاربردی آن در این تفسیر تبیین شود.

استناد به احادیث معصومین (ع) و تبیین وجوه گوناگون معنایی روایات یکی از مهمترین دغدغه های ملاصدرا در تبیین مسائل حکمت متعالیه است. یکی از این احادیث که ملاصدرا در موارد فراوانی از آن بهره برده حدیث معروف به «لا ابالی» می‌باشد که مطابق آن خداوند بیان می‌دارد که برخی از انسان‌ها را برای بهشت و برخی دیگر را به جهت دوزخ خلق نموده و باکی نیز در انجام این امر ندارد. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و بررسی چندین اثر از آثار ملاصدرا به ویژه شرح اصول کافی بدین نتیجه رسیده که ملاصدرا این حدیث را قدسی و مورد اتفاق شیعه و اهل سنت دانسته است. بررسی منابع روایی شیعه و اهل سنت نشان می‌دهد حدیثی که دقیقاً از نظر الفاظ، منطبق با منقولات مورد نظر ملاصدرا باشد، یافت نمی‌شود. با وجود این، احادیثی یافت می‌شود که از نظر معنائی تا حدودی معنای مورد نظر ملاصدرا از آن‌ها استنباط می‌شود.

ذیل آیۀ هفتم سورۀ حجرات، روایتی به دو طریق وجود دارد که یکی را کُلَیْنی در کتاب الْکافی آورده و دیگری در تفسیر منسوب به عَلی‌بْن اِبْراهیم قُمی ذکر شده است. در این تفسیر، مقصود از کلمۀ «ایمان» در آیۀ مزبور، حضرت عَلی (ع) و مقصود از «کفر»، «فسوق» و «عصیان»، خلفا دانسته شده است. چون در برخورد با این‌گونه روایات که ناظر به معانی بطنی و تأویلی آیات قرآن هستند، باید با احتیاط بیش­تری برخورد کرد تا مبادا روایت نادرستی به معصومان (ع) نسبت داده شود یا روایتی که به‌طور یقینی از معصوم (ع) صادر شده است، از روی بی‌دقتی و عدم تحقیق و تفحص لازم طرد شود، در این مقاله در صددیم نشان دهیم که علاوه بر نقد متنی، شاید نقد سندی این‌گونه روایات نیز در تشخیص روایات صحیح از غیر آن کارساز باشد. از این ‌رو، پژوهش حاضر، پس از مشخص کردن استنادات روایت، به کاوش در رجال سندها پرداخته و نشان داده که سند این روایت به‌دلیل وجود برخی غالیان مشهور در آن ضعیف است. سپس محتوا و دلالت روایت، با بهره‌گیری از معیارهای نقد محتوایی، بررسی و مشخص شده که از حیث محتوا نیز این روایت در چالش جدی با برخی از دیگر روایات و سیرۀ عملی اهل­بیت (ع) است.

بخشی از آیات قرآن ناظر به سنت های اجتماعی حاکم بر نظام خلقت است که مفسران قرآن کم و بیش به تفسیر این آیات پرداخته ­اند. از جمله این مفسران که به صورت نظام مند و تفصیلی و با نگاهی نو به تبیین سنت‌های حاکم بر جامعه در قرآن پرداخته محمد عبده و رشیدرضا در تفسیر المنار است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای درصدد است تا با مطالعه کامل تفسیر و استقرای تام موضوع به بررسی جایگاه و اهمیت سنت­های اجتماعی در قرآن از منظر این مفسران بپردازد. یافته ­ها نشان می­دهد که عبده و رشیدرضا اهمیت بسیار بالایی را برای سنت­های اجتماعی در قرآن قائلند، به گونه­ای که از نظر آنان برای سنن اجتماعی قرآن مانند دیگر علوم باید ضوابط و قواعدی تدوین شود، دیگر آنکه این آیات می ­تواند معیاری برای نقد و بررسی روایات، کشف ترتیب نزول آیات قرآن و تفسیر صحیح دیگر آیات قرآن استفاده شود. به علاوه؛ راه دستیابی به منابع سنت­های اجتماعی از مطالعه در قرآن، قصص قرآن، دانش تاریخ و مطالعه در زمین حاصل می ­شود.

دیدگاه‌ها متعدد و بعضاً متناقض از مفهوم و گستره تاریخی‌نگری در تفسیر متن وحیانی در اندیشه دانشمندان معاصر دین پژوه، لزوم گونه‌شناسی، تحلیل و تنقیح دیدگاه‌ها برای ارائه رویکردی اعتدالی و ضابطه‌مند را منجر شده است. سه رویکرد «تاریخی‌نگری به معنای تکوین متن وحیانی در بستر تاریخ»، «شکل‌گیری قرآن کریم تحت سیطره فرهنگ عربی» و «تاریخ‌مندی برگرفته از مبانی هرمنوتیک فلسفی» از مهمترین رویکردهای چالش برانگیز در میان معاصران است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان داده است که تاریخی‌نگری در صورتی مقبول است که صرفاً به مثابه رویکرد معرفتی، مبین قرائن تاریخی مقارن عصر نزول باشد و به هویت عینی اصل متن وحیانی خدشه‌ وارد نکند. همچنین نشان داده است که برخی گونه‌های فهم تاریخی متن همچون «تفسیر با ابزار هرمنوتیک فلسفی» و یا «تفسیر ادبی معاصر» در برخی تقاریر آن به خاطر وجود اشکالاتی باید تصحیح و تعدیل گردد. ازاین‌رو، قرآن کریم در عین ناظر بودن بر واقعیت‌های عینی زندگی مخاطبان عصر نزول، واجد هویتی ماورائی و معلول مشیت الهی است و نه معلول متغیرهای بشری تا با دگرگونی آنها تحول یابد.

خوف به معنای احساس ترس از خداوند، از جمله واژگان قرآنی، روایی و عرفانی است که در بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات و کتب اسلامی به آن اشاره شده ‌است. خوف ترسی ممدوح نسبت به پروردگار است که در افراد مختلف درجات متفاوتی دارد و ظهور آن در افراد بسته به نوع ایمانشان متفاوت است. گاه منشأ ترس گناهان انسان و عواقب آنها است، گاه ناشی از اجرای عدل الهی و گاهی نیز ترس از مقام و مرتبه پرودگاری ناشی می‌شود. در هر صورت خائفین دارای ویژگی‌هایی هستند که قرآن کریم و روایات ائمه (ع) به معرفی این ویژگی‌ها پرداخته‌اند. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی و تبیین ویژگی‌های خائفین و پاداش آنها پرداخته‌‌است. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به دائم‌الذکر بودن، توحید محور بودن، باور به معاد، پرهیز از استکبار، توجه به امور دیگران، خردمندی و در شمار مؤمنین واقعی قرار‌گرفتن، اشاره‌کرد. اشاره به پاداش‌های دنیوی و اخروی خائفین هم از جمله مواردی است که در قرآن و روایات به آن پرداخته شده‌است. مهم‌ترین این پاداش‌ها عبارتند از: سکونت در زمین و برخورداری از امداد‌های ویژه الهی، قدرت تشخیص حق از باطل، استجابت دعا، حفظ آبرو و عدم رسوایی، عمل به طاعت الهی و رهایی از گمراهی، سکونت در بهشت، همراهی با خانواده در بهشت، بهره‌مندی از دو بهشت، بشارت سلامت و داشتن آنچه که اراده کنند، دستیابی به مقام فوز، تبدیل عمل حسن به احسن و اعطای روزی بی‌حساب، برخورداری از پاداش‌های ویژه در قیامت، بهره‌مندی از مغفرت و اجر کبیر‌ و مصونیت از خوف و حزن.

هدف از این پژوهش نشان دادن گفتمان دین در عرصه معماری و بنای شهر و نشان دادن معماری شهر اسلامی است، آنگونه که باید باشد. سوال پژوهش عبارت شد از اینکه ارزش های اسلامی در شاخص های شکلی شهر اسلامی کدامند؟ تحقیق به روش اکتشافی و رویکرد توصیفی تحلیلی، با ابزار کتابخانه ای صورت پذیرفته است، در پاسخ به این پرسش، مقاله در دو قلمرو پی گیری شده است. قلمرو اول به شاخص های ارزشی در معماری شهر اسلامی پرداخته شده که در این محور به چهار مبحث کلیدی در طراحی شهر اسلامی پرداخته شد. این محورها عبارت شد از محوریت توحید در طراحی شهر اسلامی: اصل توحید هنگامی که به زبان معماری و شهرسازی ترجمه می شود می تواند در ساختار معماری، توحید در اجزای معماری، توحید در عملکردهای فضایی جلوه گر شود. محوریت عدل در طراحی شهر اسلامی: تعادل، هماهنگی و اندازه را از مصادیق و تجلیات عدل در بحث معماری و شهرسازی می توان برشمرد و همچنین محوریت امنیت و نظم در شهر اسلامی: مراد از معماری شهر اسلامی بر اساس نظم یعنی نظمی که بر اساس ارگانیک مورد نیاز شهر اسلامی طراحی شود. قلمرو دوم به بررسی چهار شاخص مهم: زیبایی و هنر، طبیعت و محیط زیست، مسجد و مسکن در معماری شهر مورد بررسی قرار گرفت.

رسمیت یافتن مذهب تشیع در دوران حکومت صفوی در ایران، در فاصله سده دهم تا نیمه سده دوازدهم هجری، و یکپارچه‌شدن فضای مذهبی ایران به سود تشیع دوازده‌امامی تأثیرات گوناگونی در حوزه‌های مختلف دانش‌های دینی، از جمله تفسیر قرآن، بر جا نهاد و دگرگونی‌هایی را در این حوزه موجب شد. برخی از این تحولات عبارت‌اند از: پیدایش و گسترش جریان اخباری‌گری در حوزه‌های علمی شیعه، نگارش گسترده تفاسیر روایی، کم‌رنگ‌شدن رویکرد کلامی در تفسیر، رونق‌یافتن تفسیر فقهی، خرده‌گیری تند عالمان از جریان خلافت، گرایش به تأویل‌گرایی، گرایش به فلسفه و به‌کارگیری آن در تفسیر، پافشاری مفسران بر به‌کارگیری روایات معصومان (ع) در تفسیر، فاصله‌گرفتن از مبانی، دیدگاه‌ها و روش‌های تفسیری اهل سنت، و گسترش بیش از پیش تأویل‌گرایی در آیات فضایل. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعه ژرف‌کاوانه آثار تفسیری و تاریخی زمان صفویه تحولات تفسیری این دوران را تحلیل کرده است.