جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به اهمیت دین در زندگی باعث شده تا تبیین‌های مختلفی در باره ضرورت وجود دین و دین‌داری در شاخه‌های مختلف علمی صورت پذیرد. یکی از انواع تبیین -که در تفسیر المیزان نیز انعکاس یافته است- رویکرد اجتماعی است که مسئله اصلی این مقاله را شکل می‌دهد و به این پرسش پاسخ می‌دهد که المیزان چگونه ضرورت وجود دین در جامعه را اثبات می­کند؟؛ به عبارت دیگر بر اساس کدام مبانی معرفتی و با چه سازوکاری حضور دین را در زندگی اجتماعی توجیه‌پذیر و ضروری می­داند؟ بدین منظور با استفاده از روش تحلیلی و توصیفی پاسخ این مسئله در این مقاله بررسی می‌شود و بیان خواهد شد که مطابق برخی از مبانی انسان‌شناختی و هستی‌شناختی تفسیر المیزان؛ از قبیل استخدام‌گری و پیدایش اختلافات اجتماعی، غایات وجودی اجتماعی بودن و سنت‌های اجتماعی الهی، می‌توان حضور دین را در جامعه ضروری می‌سازد.

یکی از وجوه قابل اهتمام در علم اجتماعی، رویکرد انتقادی آن است. در علم اجتماعی مدرن که بر معرفت‌شناسی پوزیتیویستی بنا شده، این مقوله کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اما رویکرد انتقادی در کانون اندیشه‌ورزی اجتماعی متفکران مسلمان قرار داشته که تفسیر اجتماعی المیزان نمونه بارز آن است. این نوشتار رویکرد انتقادی تفسیر المیزان را به عنوان مسئلۀ اصلی خود بررسی نموده است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که المیزان بر اساس چه مبانی و در چه سطوحی اندیشه‌های انتقادی‌اش را پی‌می‌گیرد. این پژوهش بر پایه روش‌شناسی بنیادین به عنوان یکی از روش‌های کلان در پژوهش‌های اجتماعی شکل‌یافته است. جمع آوری داده‌ها از متن تفسیر المیزان نیز با روش تحلیل محتوای کیفی صورت پذیرفته و نشان داده است که المیزان رویکرد انتقادی‌اش را بر اساس مبانی سه‌گانه: پذیرش واقعیت نفس‌الامری مصالح و مفاسد اجتماعی، وحدت توحیدی جوامع و کثرت‌گرایی روش کسب معرفت اجتماعی تنظیم نموده است و بر اساس آن، بررسی‌های انتقادی‌اش را در دو سطح نقد جوامع اسلامی و نقد تمدن و فرهنگ مدرن سازمان داده است.

انقلاب اسلامی به عنوان بزرگترین حادثه سیاسی ـ اجتماعی قرن، به رغم پیش بینی‌های نظریه پردازان علوم اجتماعی، در دورانی رخ داد که سکولاریسم، جوامع غربی و غیر غربی را در نوردیده بود و از این رو در کانون توجه و تحلیل‌های اندیشمندان مختلف از جمله تئوری پردازن مغرب زمین قرار گرفت. مسأله اصلی این پژوهش بررسی نگاه و تحلیل برخی از شرق شناسان نسبت به انقلاب اسلامی، هویت، منشأ و پیامدهای آن است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا، دیدگاه آنان را در این باب بررسی نموده است. بطور کلی دیدگاه شرق شناسان در این باب را می‌توان به دو دسته تقسیم بندی نمود: برخی با نگاه واقع بینانه به این موضوع نگریستند؛ چنانکه انقلاب اسلامی را در راستای بحران نظری و عملی سکولاریزاسیم و مقوله عرفی شدن تفسیر نمودند و برخی تلاش کردند تا تفسیری وارونه از آن ارائه دهند که می‌توان به تفسیرکاریزماتیک از رهبری نظام و تقلیل نقش مذهب تشیع اشاره کرد.

موضوع خانواده به دليل جايگاه و آثار مختلف و بي‌بديلي که در حيات اجتماعي دارد، همواره به نوعي در جغرافياي دانش‌هاي مختلف علوم بشري حضور داشته است. تحليل‌هاي روان‌شناختي، تاريخي، حقوقي و جامعه‌‎شناختي، نمونه‌هايي از رويکردهايي است که بر مدار خانواده صورت پذيرفته است و پژوهشگران رشته‌هاي مختلف سعي نموده‌اند تا متناسب با رويکردشان ابعاد و کارکرد و فراز و فرود آن را تحليل كنند. قرآن کريم به‌عنوان کتاب زندگي بشر اهميت خاصي به اين مسئله داده است. اختصاص منظومه‌اي از آيات کريمه به اين مسئله نشانگر جايگاه رفيع آن در اين کتاب آسماني و تأثير عميق آن در زندگي اجتماعي است. اين پژوهش با روش تبيين کارکردي، مضامين آموزه‌هاي تفسير الميزان را در باب خانواده صورت‌بندي نموده و بر پاية فطرت، آثار آن را در جامعة انساني تبيين مي‌کند و به اين پرسش پاسخ مي‌دهد که تفسير الميزان منظومة خانوادة قرآني را بر محور فطرت چگونه سازمان مي‌دهد؟ الميزان خانواده را در منظومة معرفتي مبتني بر فطرت تحليل مي‌کند؛ به اين صورت که تکوين اين بنا را بر محور فطري بودن اصل زندگي اجتماعي و غايات وجودي فطري انسان معرفي مي‌نمايد و عناصر حفظ و استمرار آن را بر اين محور ارزيابي مي‌کند. در همين راستا، به سرماية جنسي - که عنصر کليدي در مسئلة ازدواج و تشکيل خانواده است – به‌عنوان ابزار تحقق آن غرض وجودي نگاه مي‌کند و در همين مدار، تفکيک نقش‌هاي جنسيتي و نيز قوّاميت مردان در حريم خانواده را سازمان مي‌دهد.

مسئله اصلی این پژوهش، بررسی فرایند شکل گیری تفسیر اجتماعی، به عنوان یکی از تحولات فرهنگی - اجتماعی قرن اخیر در جهان اسلام است که با روش تحلیل محتوای و با مطالعه تفاسیر ترتیبی و موضوعی مفسران قرآن صورت می پذیرد. این رویکرد تفسیری، در چارچوب مواجهه جهان اسلام با جهان مدرن قابل شناسایی است. مواجهه دنیای اسلام با پیشرفت های علمی و فنی جهان غرب، در کنار عقب ماندگی جهان اسلام، برخی از مصلحان اجتماعی را به چاره اندیشی واداشت. آنان با شناخت درد جامعه اسلامی، درمان آن را در بازگشت به قرآن و بازخوانی آن، به گونه ای که پاسخ گوی نیازهای زمانه باشد، یافتند. تفسیر اجتماعی از آغاز قرن چهاردهم توسط برخی مفسران، مثل رشیدرضا، در قالب تفسیر ترتیبی «المنار» شروع شده و سیر تکاملی آن را در قالب تفسیر ترتیبی و موضوعی تا به امروز ادامه داده است. مهم ترین ویژگی این رویکرد تفسیر واقع گرایی و ملاحظه واقعیت اجتماعی در بررسی پیام الهی و نیز رویکرد انتقادی نسبت وضعیت موجود جهان اسلام و به ویژه جامعه مدرن است.

یکی از واقعیت های اجتماعی ریشه دار، مشهود و اجتناب ناپذیر هر جامعه، قشربندی و نابرابری است. جامعه شناسان در تبیین این موضوع دیدگاه های مختلفی ارائه کرده اند که عمدتاً به دو نظریة کلان، موسوم به تضادگرایی و کارکرد گرایی ارجاع دارند. این نوشتار درصدد است که با روشی توصیفی و تحلیلی مواضع کلی قرآن کریم را در این باره با محوریت تفسیر المیزان و دیدگاه های علّامه طباطبائی بحث و بررسی کند.رویکرد انتقادی به برخی دیدگاه های مطرح جامعه شناختی و ارزیابی آنها بر پایة آموزه های قرآنی، بخشی از نتایج این مطالعه است.

بررسی قلمرو دین، و نقش اجتماعی و به ویژه موقعیت فرانهادیاش، از دیرباز در حوزه های مختلف علمی، چون کلام و جامعه شناسی در کانون توجه اندیشوران بوده است. این مقوله در دنیای جدید ـ که دنیای مدرن و عقلانی معرفی شده ـ محور مجادلة بسیاری از نویسندگان قرار گرفته است. برخی قلمرو حداقلی برای دین تعریف کرده و اساساً رابطة دین و دنیا را منکر شده و اندیشة ضرورت حذف دین را از ساحت عمومی اعلان کرده اند. شماری نیز بیآنکه آشکارا از منزوی ساختن دین سخن بگویند، بر این باورند که مقتضیات دنیای جدید این انزوا را در پی دارد؛ به عبارتی، افول موقعیت اجتماعی و انزوای اجتماعی دین را از لوازم دنیای جدید میدانند و از آن به «عرفی شدن»، یاد میکنند. این باور مبتنی بر پیش فرض هایی است که در این نوشتار بررسی و نقد میشود.

«عقلانیت» ویژگی برجسته ای است که دنیای نوین بدان توصیف می شود. به اعتقاد جامعه شناسان، این ویژگی است که فرهنگ و جامعة جدید را از دوران قبلش متمایز ساخته است. این عقلانیت تحولاتی به دنبال داشته و افق جدیدی را برای شناخت و تحلیل زندگی اجتماعی فراروی بشر گشوده و شرایط جدیدی برای او ایجاد کرده است. از پیامدهای مهم این خصوصیت و سیطرة عقلانیت بر کنش و ساختار دنیای جدید، افول نقش دین در حیات اجتماعی و مواجه شدن آن با فرایند سکولاریزاسیون است. در این پژوهش، با بررسی انواع عقلانیت، سازوکار تأثیر آن بر فرایند سکولاریزاسیون نقد و بررسی می شود.

علّامه طباطبائی صاحب اندیشه های اجتماعی ناب در حوزه های مختلف اجتماعی است. در این مقاله، روش شناسی اندیشة اجتماعی او و زمینه های وجودی معرفتی و غیرمعرفتی آن بازخوانی، همچنین ملزومات روش شناختی آن مبانی بررسی می شود. بخش گسترده ای از اندیشه های اجتماعی علّامه معطوف به شرایط اجتماعی و مسائل فرهنگی است. وی مطابق مبانی فلسفه اسلامی و با بهره گیری از آموزه های وحیانی و با رویکرد تلفیقی این اندیشه ها را در ابعاد توصیفی و تبیینی و هنجاری ارائه کرد. هرچند اندیشه های اجتماعی علّامه بر مدار هستی شناسی و انسان شناسی فطری سامان می یابد، انسان شناسی فطری نقش محوری در این اندیشه ورزی اجتماعی دارد. این اندیشه ها در کتاب های گوناگون علّامه بازتاب یافته، ولی بخش اعظم آن در تفسیر گران سنگ المیزان که محور این نوشتار می باشد، مطرح شده است.