جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در جهان امروز، مانند زمان نبی اکرم ص، بعضی از مستشرقان، مغرضانه یا به‌خاطر ناآگاهی برای ضربه‌زدن به اسلام و ایجاد اسلام‌هراسی، پیامبر را به خشونت و زور در تبلیغ دین، متهم کرده‌اند. بررسی این اتهامات و پاسخ بدانها برای نشان‌دادن چهره واقعی اسلام و گسترش آن امری ضروری است. این اتهامات، در سه محور خلاصه می‌شود: تأسیس و تبلیغ اسلام بر اساس زور، جنگ و جهاد، احکام سخت اجرایی. مقاله حاضر با توجه به رویکرد درون‌دینی مستشرقان، بی‌اساسی محور اول (اتهام زور و خشونت در گسترش اسلام) را تبیین وتحلیل کرده است، به‌گونه‌ای که با روش استنطاقی و به نطق آوردن قرآن در مورد این اتهام و ردّ آن، دلایل‌قرآنی را برگرفته از تفاسیر، تحلیل کرده است؛ یافته‌ها و ادله قرآنی به‌دست‌آمده درباره ردّ شبهه خشونت پیامبر اکرم برای تبلیغ اسلام، عبارت است از: 1. شخصیت‌رحمانی پیامبر با نمودهایی مانند نرم‌خویی، گذشت وحسن معاشرت حتی با غیرمسلمانان، مهمترین عامل برای تبلیغ اسلام بوده است؛2. دعوت پیامبرa بر بصیرت و تفکرافزایی، حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن استوار بوده و محتوای آن نیز علاوه بر انذار، بشارت‌آفرین وحاوی پیام آزادی بوده است. رسول رحمت این محتوا و روش دعوت را بر اساس مخاطب و زمان و...گام به‌گام اجرامی‌کرد؛ در ابتدا رحمت و بنا به ضرورت و پس از اتمام حجت، آخرین حربه، خشونت و جنگ با معاندان، را در پیش‌می‌گرفت تا در مقابل توطئه‌های دشمنان معاند، دفاعی برای حفظ اسلام و مسلمانان باشد. بنابراین آخرین حربه هم، در نظام کلی عالم، رحمتی است برای همگان زیرا نظمی را در جامعه حاکم می‌کند؛ از همین‌رو هیچ‌کدام از محورهای اتهام خشونت به پیامبر از مصادیق خشونت نیست و برخلاف نظر مستشرقان، گسترش اسلام به برندگی شمشیر و زور و اجبار نیازی نداشته و ندارد.

توحید ربوبی، از مهم‌ترین مراتب توحید در مسیر عبودیت است؛ زیرا عمدۀ شرک انسان‌ها، در ربوبیت است؛ ازاین‌رو قرآن، شیوه‌‌های مختلفی در تبیین توحید ربوبی آورده که از آن میان، استدلال بر «خالقیت خداوند» به دلیل باور همگانی به آن و نیز استدلال بر «هدایت عامۀ الهی»، پرکاربرد و مهم‌ترین است. آیۀ 50 طه، جامع‌ترین آیه در این زمینه است. مقالۀ حاضر با تکیه‌بر آن، باهدف کشف و تبیـین انـواع اسـتدلال بر توحید ربوبی، دیدگاه‌های مفسران را به روش توصیفی-تحلیلی مقایسه کرده و نتایجی به دست ‌آورده‌‌ که از چهار نظام‌ حاکم بر جهان ‌هستی در اثبات ربوبیت الهی به‌ویژه ربوبیت‌ تکوینی حکایت ‌می‌کند: «نظام فاعلی» با تکیه‌بر کلمۀ «رَبَّنا»؛ «نظام ‌درونی» و «بیرونی»، بر اساس «الّذی أعطی کُلَّ ‌شَیء خَلقه» و «نظام غایی»، برگرفته از «ثُمَّ هدی». این نظام‌ها بر براهینی مبتنی است که از سیاق آیه استخراج‌ شده ‌است: سه استدلال در خالقیت: توحید در خالقیت، تـلازم خالقیـت و ربوبیت، همراه ‌بودن خلقت با تدبیر به دلیل هماهنگی در نظام آفرینش؛ دو استدلال در هدایت: تلازم هدایت و ربوبیت، تلازم خالقیت و هدایت و ربوبیت؛ بنابراین سیاق آیه، دلالت بر عمومیتی دارد که خلقت ویژۀ همۀ موجودات و هدایت‌ تکوینی آن‌ها را در برمی‌گیرد و دلیلی بر محدود کردن آیه به معانی منقول در برخی تفاسیر نیست. حاصل این براهین جامع، آن است که رب (مالک مدبر)، تنها کسی است که به هر چیزی وجودی خاص، متناسب با مصالح، منافع و کمال وی اعطا نموده‌ و او را به‌سوی هدف خلقتش هدایت کرده‌ است.

آیه «قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى» (طه/50)، یکی از آیات کلیدی قرآن درزمینه توحید ربوبی است. تفسیر صحیح این آیه مانند هر آیه دیگری، منوط به پایبندی و تسلط بر قواعد تفسیر است. یکی از علوم لازم برای تفسیر، «علم قرائات قرآن» است که نقش بسزایی در برداشت‌های تفسیری دارد. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی سعی شده تا چگونگی نقش اختلاف قرائت در تفسیر آیه 50 سوره مبارکه طه با بررسی منابع تفسیری فریقین روشن شود. برای این مهم دو قرائت مشهور و غیرمشهور آیه و اثر تفسیری هرکدام مقایسه و نقد و بررسی شده و با تمسک به ادله و ملاک‌های نقد اختلاف قرائات ازجمله قواعد ادبی و سیاق و... بررسی و تطبیق تفاسیر هر دو قرائت، وجهی ترجیح یا ردّ شده ‌است. در این آیه دو قرائت مختلف (مشهور و شاذ) در «خلقه» وجود دارد. به‌تبع این دو قرائت، ترکیب‌های متفاوتی برای آیه در نظر گرفته‌ شده که تفاسیر گوناگونی را هم به‌دنبال دارد. از بین این ترکیب‌ها، لحاظ دو مفعول «أعطی» به‌ترتیب در آیه بهتر است. از میان معانی، در نظر گرفتن عمومیت آیه با سیاق سازگارتر است. بااین‌حال، این دو قرائت رابطه‌ای تنگاتنگی با یکدیگر دارند که با مقایسه‌شان در تفسیر آن‌ها نیز نمایانگر است. ازجمله: اعتبارسنجی قرائات، رد یک برداشت تفسیری در قرائت غیرمشهور به‌خاطر ناسازگاری آن با قرائت مشهور، ترجیح قرائت مشهور بر غیرمشهور با استفاده از معیار ادبیات عرب، جمع بین معانی تفسیری در هر دو قرائت، نقد برداشت‌های تفسیری نادرست در هر دو قرائت، توسعه ‌معنای آیه با قرائت‌های مختلف و تأیید یک برداشت تفسیری در یک قرائت.