جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با هدف بررسی چگونگی تحول خواهی آموزش و پرورش در بستر مسجد و ارائة الگوی مدرسه مسجدمحور براساس پژوهش داده بنیاد انجام شده است. رویکرد این پژوهش کیفی است و براساس نظریة برخاسته از داده ها تنظیم شده است. در این پژوهش ابتدا به سیر تحول خواهی در آموزش و پرورش پرداخته و سپس به انواع مدارس تحول خواه با محوریت مسجد اشاره شده است. به منظور ارائة الگوی مدارس مسجدمحور، پس از تحلیل داده های به دست آمده از طریق مصاحبه های نیمه ساختاریافته و عمیق با مدیران، مربیان، دانش آموزان و والدین دانش آموزان برخی از مدارس کشور و نیز تحلیل محتوای اسناد و فیلم های مستند مربوط به آن، مقوله های اصلی الگو در سه مرحلة کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شدند. در مرحلة کدگذاری باز، 178 کد اولیه شناسایی شد که در مرحلة کدگذاری محوری به بیست مقولة اصلی و در مرحلة کدگذاری گزینشی به شش مقوله یا بعد اساسی الگو طبقه بندی شدند که عبارت اند از: پدیدة اصلی «مدرسة مسجدمحور»، علل زمینه ساز (علل ایجادی و ایجابی)، راهبردها، شرایط زمینه ای، شرایط مداخله گر و پیامدهای مدارس مسجدمحور.

در روایتی از حضرت رسول اکرمk تمام‌کردن مکارم یعنی فضائل اخلاقی هدف بعثت ایشان معرفی شده است؛ یعنی تبیین و اکتساب فضائل اخلاقی، از مهم‌ترین اهداف اسلام است و ازآنجایی‌که فضائل در اسلام شامل همه صفات اکتسابی و رفتارهای درونی و بیرونی انسان می‌شود که از روی اختیار از انسان صادر می‌شود، فضائلی که ارتباطی چندوجهی و یا به تعبیری سازواره‌ای با یکدیگر دارند و برخی نقش اساسی و بنیادینی در پیکرۀ اخلاق اسلامی دارند که تمسک به آنها زمینه‌ساز و لازمۀ تحقق دیگر فضائل هستند؛ لذا در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، با تدبر در امتیازات و ویژگی‌های فضائل در متن قرآن کریم، با هدف دستیابی به معیارها و شاخص‌های این فضائل به سراغ قرآن کریم رفتیم که اولین و جامع‌ترین منبع تربیت و اخلاق اسلامی است و به اشکال متنوع به انواعی از فضائل پرداخته، با روش‌های مختلف براساسی و بنیادی‌بودن آنها اشاره کرده است. درنتیجه پس از تبیین شرایط و ضوابط لازم برای تعیین معیارهای متمایزکننده فضائل بنیادین از دیگر فضائل، معیارهایی که بتواند تا حدودی و یا در کنار دیگر معیارها دال بر بنیادین‌بودن فضائل بود، از متن قرآن کریم کشف و ارائه شد. معیارهایی چون: «فراوانی سخن گفتن از آن، خواست صریح و جدی خداوند متعال، ویژگی برجسته الگوهای قرآنی، برخورداری از آثار و پیامدهای سعادتمندانه، هدف بودن برای برنامه‌های تربیتی قرآن، استفاده از بن، ساختار و یا محتوای تأکیدی، ارتباط گسترده همنشینی با دیگر فضائل، رابطه تقابل با رذائل وخیم، رابطۀ جانشینی با فضائل بنیادین دیگرو برخورداری از ترجیحات رتبی».

تربیت اعتقادی به‎عنوان مهم‎ترین بخش تربیت دینی، بر مبانی مختلفی استوار است که تبیین‎کننده فرایند عملی آن خواهد بود. عدم انتخاب و تبیین صحیح مبانی نظری از رهیافت انسان‎شناسی ناقص، آسیب‎هایی از جمله یکسونگری و غالب شدن فرهنگ آموزشگری صرف را در تربیت اعتقادی به دنبال دارد. پژوهش حاضر درصدد است با تبیین چارچوب نظری تربیت اعتقادی از رهیافت انسان‎شناسی دینی، مبانی این ساحت تربیتی و مدلول‎های آن را ذیل فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر دیدگاه علامه مصباح‌یزدی استنتاج نماید. رویکرد پژوهش، نظری است و با روش تحلیلی استنتاجی اقدام به توصیف، تحلیل و درنهایت استنتاج می‎نماید. مبانی به‎دست‎آمده به‎عنوان یافته‎های پژوهش حاضر نشان می‎دهد که استقلال ابعاد سه‎گانه نفس−بینش، گرایش و توانش− در مقام نظر است و در مقام عمل، نباید جدای از هم در نظر گرفته شود؛ عمل تربیتی حاصل درهم‎آمیختگی همه ابعاد است و در تربیت انسان نقش مؤثر دارند. در این میان، بعد گرایشی، پل ارتباطی بین بعدشناختی و بعد رفتاری است و غفلت و کم‎توجهی به این بعد در تربیت اعتقادی موجب یک‌سونگری وتنزل به آموزش‌گری صرف و درنهایت عدم دستیابی به هدف غایی تربیت اعتقادی یعنی ایمان می‌شود. ازاین‎رو، مقصد تربیت اعتقادی، ایجاد رفتارهای ارادی هماهنگ با آموزه‎های اعتقادی خواهد بود.

بحث وظیفه یا عدم وظیفة حکومت در قبال تربیت دینی از مسائل مهم فلسفه سیاسی حکومت است. هر حکومتی موضعی خاص در برابر تربیت دینی دارد. این پژوهش با هدف بررسی این مسئله، با روش توصیفی ـ تحلیلی ابتدا با بیان دیدگاه ماکیاول، لیبرالیسم و اسلام در این زمینه، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا حکومت نسبت به تربیت دینی انسان‌ها وظیفه‌ای دارد؟ در این زمینه ماکیاول تمام تلاش حکومت را در جهت حفظ قدرت می‌داند؛ در دیدگاه لیبرالیسم برطرف کردن نیازهای مادی مدنظر بوده است؛ اما اسلام با توجه به نیازهای مادی و معنوی افراد، وظیفه حکومت را فراتر از نیازهای طبیعی و اولیه مردم دانسته و خود را نسبت به تربیت دینی و هدایت افراد به مسیر سعادت، مسئول می‌داند؛ و همین نکته، تمایز حکومت دینی با حکومت غیردینی را مشخص می‌کند.

اسلام به‌عنوان دین کامل برای همة ابعاد زندگی ما برنامه دارد و هیچ‌کدام از ساحت‌های زندگی انسان خالی از ارزش‌های اسلامی نیست. تحقیقات زیادی در مورد استقراء ارزش‌های اسلامی در ساحات مختلف زندگی صورت گرفته است؛ اما مطلبی که کمتر به چشم می‌خورد، رتبه‌بندی و بیان سلسله‌‌مراتب ارزش‌هاست. از سوی دیگر، برای بیان جایگاه هر ارزش، لازم است ملاک ارزیابی و رتبه‌بندی ارزش‌ها مشخص شود تا براساس آن، ارزش‌ها در ساحات مختلف مورد مقایسه قرار بگیرند. تحقیق پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آیات، روایات و ادلة عقلی پرداخته، تا ملاک‌هایی را بیابد که تقدم وجودی یا رتبی یک ارزش را نسبت به ارزش دیگر بیان می‌کند و در مجموع به ملاک‌های ذیل دست‌ یافته است: تقدم ارزش‌های حقوقی نسبت به ارزش‌های اخلاقی، ارزش‌های راهنما، رابطة منطقی بین بینش، گرایش و رفتار، تقدم وجودی افعال ارزشی نسبت به صفات ارزشی و برتری ارزش‌های غایی نسبت به ارزش‌های زمینه‌ساز.

تربیت، مفهوم وسیعی است که در برگیرنده تمام شئون و ساحت‌های حیات انسانی است؛و از طرفی مهم‌ترین نوع یادگیری، یادگیری مشاهده ای است، این نوع، محتوی تربیت را به صورت عینی و عملی ارائه می‌دهد؛این نوشتار با همین دغدغه، «تأثیر یادگیری مشاهدهای برتربیت دینی در قرآن» را مورد بحـث قـرار داده و تلاش میکند به این سوال پاسخ دهد: از نظر گاه قرآن تأثیر یادگیری مشاهدهای بر ابعاد تربیت دینی(اعتقادی، اخلاقی و عبادی) چگونه است؟ همچنین رابطه تأثیر یادگیری مشاهده‌ای در شکل‌گیری و التزام به عقاید، اخلاق و احکام درقرآن کریم به چه شکلی است؟ هدف این نوشتار؛ ارائه عینی و عملی تربیت دینی، جلوگیری از انحرافات و به کمال رساندن انسان در پرتو ایات قرآنی است؛ و آن نیز تطبیق میان قرآن و علوم تربیتی، در ارائه راه‌کارهای تربیتی قرآن است.یکی از ابعاد تربیت دینی، تربیت اعتقادی است که به عنوان شالوده و زیر بنای انسان مطرح است؛ این کتاب وحیانی توحید را به عنوان اصلی ترین مبنا مطرح و در بسیاری از موارد به همین سه روش ذکر شده اشاره می کند؛ همچنین در بحث معاد و تجسم اعمال، فائده عقوبت جلوگیری از انجام وقوع جرم و فائده مثوبت تشویق به انجام اعمال صالح آمده است.در تربیت اخلاقی تلاش می شود با بهره‌گیری از دانش تعلیم و تربیت، اهداف اخلاقی را عینیت بخشیم؛ انسان رفتار و گفتار خود را مطابق الگوهای مطلوبش تنظیم می‌نماید؛ تاثیر یادگیری مشاهده‌ای چنان تنیدگی در تربیت اخلاقی دارد که فرد و به تبع آن جامعه، اخلاق و اعمال خوب را مشاهده و چون الگوی مطلوبش است سعی در درونی نمودن آن دارد . در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که صراحتا تعدادی از شخصیت‌های بشر، مانند: پیامبر اکرم، حضرت ابراهیم و ... را به‌عنوان رهبر، امام و الگوی عمل در بحث تربیت اخلاقی معرفی نموده است.دیگر از ساحت‌های تربیت دینی، تربیت عبادی است؛ تربیت اعتقادی بدون تربیت عبادی بار ارزشی ندارد، زیرا لازمه شناخت یک دین، عمل به آموزه‌های آن است؛ در این بحث به نقش الگودهی، تشویق و تنبیه در تربیت عبادی و همچنین به تاثیر یادگیری مشاهده‌ای در التزام به نماز، روزه، حج، ترک محرمات و اهتمام به مستحبات پرداخته شده است.مهم‌ترین دستاوردهای تحقیق، بعد از فحص و جستجو در آیات قرآن، بدین شرح اند:مهمترین روش‌هایی که قرآن کریم برای تربیت دینی ارائه می دهد عبارتنداز: الف- الگودهی و آموزش عملی و عینی ؛ ب- ثمره عقوبت، جلوگیری از انجام وقوع جرم و ثمره مثویت، تشویق به انجام اعمال صالح؛ ج- تنظیم رفتار و گفتار مطابق الگوی مطلوب؛ د- عینیت بخشیاهداف اخلاقی؛ ه- لازمه شناخت عمل به آموزه‌های دین.

تربیت که به‌معنای شکوفا نمودن استعدادهای انسان به سمت کمال و ارزش‌ها، برای رسیدن به قرب الهی می‌باشد، یکی از اهداف اصلی انبیای الهی است. آیات قرآن کریم هم با توجه به نیاز انسان، اهتمام جدی در پرورش سالم و تربیت او دارد. عوامل تربیت، نقش پیش‌گیرانه، بازدارنده و هدایت‌گرانه دارند، و با توجه به جنبه‌های زیستی، اجتماعی، روانی و طبیعی انسان‌ها و هدف‌های او، نقش خود را ایفا می‌کنند. انسان واجد دو دسته از ویژگی‌ها می‌باشد؛ از یک‌سو، ماهیت دوگانه‌ای دارد که متشکل از روح و جسم است، و همچنین برخوردار از آزادی و اختیار، ظرفیت یادگیری و فطرت الهی می‌باشد که می‌تواند در سایه آن‌ها به مقام خلافت الهی برسد؛ و از سوی دیگر، واجد برخی از خصوصیات غیرارزشی مثل ضعیف بودن، ستمگری، نادانی، ناسپاسی، مال‌دوستی، حرص، طغیانگری، غفلت، ناامیدی، تنگ‌نظری، فخرفروشی و نفس اماره می‌باشد. با توجه به این ویژگی‌های دوگانه، انسان اختیار دارد تا به سمت کمال یا شقاوت حرکت کند. یکی از عوامل تربیتی انسان، محیط زندگی اوست، که متشکل از خانواده، دوستان و الگوهای مختلف می‌باشد. معاشرت با آنان بیشتر در دوران کودکی و نوجوانی به‌طور مستقیم اثرگذار خواهد بود. ایمان نیز به‌معنای اعتقاد و باور درونی، با ایجاد هدف، آرامش خاطر و بهبود روابط اجتماعی، موجب هدایت و تربیت انسان می‌شود. یکی از مظاهر ایمان، عبادت خدا است که آثار تربیتی بسیاری همچون پرهیز از خودخواهی، مصونیت از گناه، تقویت روح و اراده و ایمان برای مواجهه با مشکلات را به‌همراه دارد. بشارت و انذار نیز عامل دیگری برای تربیت انسان است، که آمادگی بیشتر برای پیمودن راه، و جلوگیری از خطاها و اشتباهات را به‌همراه دارد. همچنین امتحان و ابتلا، از دیگر عوامل تربیتی است که با رشد و شکوفایی استعدادها، بازگشت به فطرت الهی، جداسازی مومن و کافر، تعقل و تفکر، خداشناسی، سنجش و کنترل امور به تربیت انسان کمک می‌کند.