جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم به ویژه در نهج البلاغه مبحث جاهلیت است. واژه ی جاهلیت ریشه در قرآن دارد و مفسران برای آن معانی، مصادیق و کارکردهای متعددی بیان نموده اند. در بیانات امام علی(ع) نیز جهل و جاهلیت در زمان پیش از بعثت و پس از بعثت کاربرد فراوانی دارد. دقت در قرآن و نهج البلاغه و سایر متون اعم از تفسیری و تاریخی و... روشن مینماید که معنای اصلی جاهلیت تنها نادانی نیست، بلکه یک نوع حالت نفسانی است که از پیروی از غیر خدا ناشی میشود و حاکمیت مطلق الله را پذیرا نیست. پس جاهلیت شامل مفاهیمی چون سفاهت،تکبر، خشونت، عدم قدرت بر نفس، ناهنجاری و معانی دیگر میشود. مفهوم جاهلیت مکان و زمان مشخصی ندارد، بلکه در همه زمانها و مکانها میتواند جاری و ساری گردد و به طور کلی، یک مفهوم است که میتواند در طول زمانها و مکانهای مختلف مصداق داشته باشد؛ یعنی هر جامعهای که معیارهای جاهلیت در آن مشاهده گردد، مصداق جامعه جاهلی است. از طرفی مسئله فرهنگ، از اساسیترین مسأله های حیات بشری است که توجه به آن باعث سلامت و پیشرفت جامعه میگردد و غفلت از آن باعث از هم گسیختن و جایگزین شدن حکومت شیطان و تشکیل جامعهی جاهلی میگردد. بررسی فرهنگ جاهلی باعث افزایش اطلاعات و به تبع عمل نمودن برخلاف رفتار و گفتارهای آنان و در نتیجه رسیدن به جامعهای مطلوب است. نگارنده پژوهش بر آن است که به توصیف معنای لغوی و اصطلاحی جاهلیت پرداخته، آن گاه کاربرد جاهلیت در قرآن را تبیین نموده، آنگاه جاهلیت زمان قبل از امام علی(ع) را در بعد فرهنگی شامل ابعاد اجتماعی و اعتقادی و اخلاقی میگردد را بیان کند. در ادامه به جاهلیت زمان قبل از امام علی(ع) و تطبیق آن ویژگیها با زمان جاهلیت جدید پرداخته ایم. جاهلیت مدرن در مسأله های فرهنگی همان مسیر جاهلیت قبل از پیامبر و زمان پیامبر را میپیماید؛ و نتیجهی این تحقیق آن است که فرهنگ جاهلی نه تنها در زمانهای قبل و بعد از امام علی(ع) وجود داشته بلکه این رویه در تمام دوران ها وجود دارد و ما نباید همانند جامعهی جاهلی زمان امام علی(ع) از آن غفلت کنیم چه بسا جاهلیتی که ما اکنون در آن قرار داریم، از جاهلیت زمان امام علی(ع) به مراتب بدتر باشد. پس ما باید به احکام خدا چنگ زده و خود را از هوی و هوسهای شیطانی دور کنیم که ریشه اصلی انحرافات بشری پیروی از این رذیله و دور شدن از خدا و بازگشت به جاهلیت قدیم میباشد و خود را به جامعهای ایده آل و فرهنگ والا برخلاف جامعه و فرهنگ جاهلی تبدیل نماییم.

«حدیث» در کنار قرآن، یکی از منابع کسب شریعت الهی و دستورات زندگی است، ولی هر سخنی را نمی­توان حدیث نامید و باید صدور آن از معصوم (ع) احراز شود. یکی از راه­های احراز، سلامت محدث و راوی از کذب و سهو و مانند آن است و این مهم را علم رجال به عهده دارد. همان­گونه که اهمیت حدیث، پایان­پذیر نیست، تحقیق در حوزه محدثان و رجال نیز پیوسته ادامه خواهد داشت. اما هر پژوهشی حول این محور، برای تصاحب عنوان «علمی»، و برای دوری از موازی کاری و تکرار، و برای اثبات مفید بودن و نو بودن خود، نیاز به پیشینه دارد تا بتواند علم را گامی به پیش ببرد. نوشتار حاضر این مهم را لباس عمل پوشانده و با معرفی 205 کتاب، که 78 کتاب آن به زبان فارسی، و 127 کتاب به زبان عربی است ، راه را بر پژوهش­گران در حوزه مطالعات حدیثی با محوریت محدثان و رجال، هموار ساخته است.

حدیث، بعد از قرآن کریم تنها منبع و مرجع عالمان دین برای یافتن یا پالایش گزاره­های دین و شرع است، و در حجیت و اعتبار آن دلائل قرآنی و عقلیِ فراوان در جای خود موجود می­باشد. از این­رو هم­چنان موضوع تحقیق و پژوهش هست و خواهد بود. از سوی دیگر برای انجام هر پژوهش، اولین قدم اطلاع از پیشینه تحقیق است تا اولاً پژوهش­گر بداند که قبل از او چه گام­هائی برداشته شده، و ثانیاً با استفاده از آنها، قدم جدیدی بردارد و قافله علم را گامی پیش ببرد. بدون توجه به پیشینه، هر تحقیقی ناقص خواهد بود. مقاله حاضر با توجه به این مهم، تلاش کرده تا با معرفی 108کتاب، موجبات آشنایی محققان با منابع تاریخ حدیث، و پرهیز از انجام تحقیق­های تکراری، و غنی­تر شدن نگارش­های آینده را فراهم آورد. ترتیب این کتا­ب­ها به­صورت الفبایی می­باشد و مشتمل بر موضوعاتی چون: تاریخ حدیث، تدوین حدیث، و مانند آن است. در این نگارش سعی شده منابع چاپی موجود تا آخر سال 1393 هجری معرفی شود. هم­چنین زبان غالب منابع فارسی است، اما برخی از منابع عربی هم معرفی شده است.

فرهنگ، مجموعة پیچیده‌ای شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، سنن وخلاصه، همة عادات، رفتار و ضوابطی است که فرد به عنوان عضو جامعه، از اجتماع خود فرامی‌گیرد. در مفهوم‌شناسی جاهلیت در قرآن و نهج‌البلاغه، به تقابل جهل با عقل و حلم رهنمون می‌شویم. عقل مفهوم جامعی است که شامل علم و دانش، فهم و تعقل امور و عمل به اوامر الهی، حسنات و نیکی‌ها می‌شود. در مقابل، جهل صفت فضیلت‌سوزی است که علم و دانش، فهم و عمل به دستورهای الهی را یکسره نابود می‌کند. جاهلیت محدود به برهه‌ای از زمان نیست و به همین دلیل، قرآن آن را به «اولی» و «اُخری» تقسیم نموده‌است. امیر مؤمنان(ع) نکات متعددی را دربارة ویژگی‌های عصر جاهلی فرموده‌اند که می‌توان آن‌ها را به دو محور کلی تقسیم نمود: نکاتی دربارة فرهنگ دینیِ آن عصر، و نکاتی دربارة فرهنگ اجتماعی آن. مقالة حاضر با روش تحلیلی‌ـ توصیفی هر یک از دو قِسم فوق را با شش مؤلفه به بحث می‌نشیند.

رجعت در لغت به معنای بازگشت، و در اصطلاح به معنای بازگشت جماعتی از افراد به زندگی دنیا قبل از قیامت است. رجعت یکی از اعتقادت شیعیان است که اهل سنت به آن باورمند نیستند. شیخ صدوق در کتاب اعتقادات می‌گوید: «اعتقاد در باب رجعت این است که برگشتن به دنیا حق است».بدیهی است که رجعت از موضوعات پر چالش است و همواره نیاز به تحلیل و بررسی دارد؛ اما بر محقق لازم است تا بداند گذشتگان چه تحقیقاتی کرده‌اند و به کجا رسیده‌اند. بر همین اساس، پیشینۀ تحقیق در طرح‌های پژوهشی، جایگاه والایی دارد و بی‌اطلاعی از آن، مخلّ پژوهش است. نوشتار حاضر متولی این امر است و سعی کرده تا نیاز محققان را برآورده سازد. جامعۀ تحقیق در این مقاله، کتاب‌هایی _ اعم از فارسی و عربی_ است که تا نیمۀ سال 1393، یعنی تا شهریورماه آن سال، در ایران به زینت طبع آراسته‌شده‌اند و در دسترس هستند. دربارۀ رجعت، کتاب‌های زیادی نگاشته شده است که بعضی از آن‌ها مربوط به قرون گذشته و بعضی دیگر معاصر است. اینک تبرکاً به 25 کتاب که متقدمان در این باب نگاشته‌اند، اشاره می‌شود و سپس سراغ تحقیقات مقصود می‌رویم.