جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مالیه‌نگاری در فرهنگ و تمدن‌ اسلامی از سده اول مورد توجه مسلمانان واقع‌گردید. از‌ شاخه‌های فرعی تاریخ‌نگاری‌ مالی، خراج‌نگاری بود. با آغاز فتوح اسلامی یکی‌ از مباحث مطرح‌ در‌ارتباط با فتح سرزمین‌های جدید، پرداخت خراج به‌ عنوان یکی‌ از مهمترین منابع درآمد دولت اسلامی بود. درنتیجه ماموران مالی دستگاه خلافت به تنظیم‌گزارش‌های مالی و جمع‌آوری و جبایت خراج پرداختند. بدین‌سان خراج‌نگاری در تمدن اسلامی از سده اول شروع شد. با‌ مطالعات انجام شده می‌توان سبک‌های متنوعی در دسته‌بندی‌کتب تاریخ خراج جستجو‌کرد، زیرا سِمَت نویسندگان، انگیزه‌ها و عوامل نگارش، روش‌نگارش، محتوا، نوع نگاه نویسندگان به مسائل اقتصادی و مالی متفاوت می‌باشد. در‌این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از‌ منابع تاریخ‌نگاری و فهارس و از طریق مطالعه‌ کتابخانه‌ای به این پرسش‌ اصلی پاسخ داده شده است: سبک‌های اصلی‌آثار‌ تألیفی مسلمانان در‌ باب خراج تا سال‌650 هجری چه بوده است؟ فرضیه مقاله چنین است که اصلی‌ترین سبک‌های تألیفی در باب خراج؛ فقهی-سیاسی، فقهی-حدیثی و محلی-جغرافیایی بوده است.

نویسندگان مسلمان از قرون اوّلیه، در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، جنبه اقتصادی و مالی حکومت اسلامی را مورد توجه قرار ­دادند و تک­نگاری‌های بسیاری را با موضوعات اقتصادی و مالی تحت عناوینی همچون: اموال، جزیه، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار (نرخ‌ها) و مانند آن را تدوین نمودند. از شاخه­های فرعی مالیه­نگاری­ به غیر­ از خمس، زکات و یا جزیه، تدوین آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اِقطاع می‌باشد. فتوحات و مسائل پیش رو، نیازهای تقنینی و سیاسی حکومت اسلامی و علم‌الاخبار و خبرنگاری، به عنوان سه عامل اصلی باعث توجه نویسندگان به تدوین ­آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع بوده است. جنبه سیاسی و حکومتی بودن ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع، بیشترین تأثیر را بر رویکرد، هدف، جایگاه و گرایش‌های مذهبی نویسندگان و جغرافیای تاریخی و تعدد آثار خراجی داشته است؛ چرا که خراج، به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع مالی دولت اسلامی مطرح بوده است. با توجه به اینکه چهار موضوع مالی فوق، از جمله امور دیوانی بوده که تحت کنترل و تسلط حاکمیت وقت قرار داشته، ما در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، استفاده از منابع اوّلیه و از طریق مطالعه کتابخانه­ای، با بررسی آثارِ به‌نگارش‌درآمده در این ابواب، به بررسی موضوع و گونه­های مالیه نگاری (دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع) در چهار سده نخست هجری بپردازیم.

امامان شیعه به اقتضای شرایط اجتماعی حاکم بر جامعه برنامه ای برای ارشاد و هدایت وتمدن سازی جامعه در نظر گرفتند و در راستای فرهنگ سازی به تربیت شاگردان بسیاری همت گماشتند تا در کنار ایشان کاروان بشریت را به سوی توحید و تداوم مدنیت اسلامی رهنمون باشند. در این میان امام حسن عسکری (ع) نیز برای نیل به مقاصد خویش شاگردانی تربیت کردند، که از آن میان تعداد زیادی ایرانی تبار بودند و در انتقال اندیشه ها و عقاید و اهداف امامان شیعه در جامعة اسلامی به ویژه در ایران نقش فراوانی داشته-اند. این گروه بیشتر، راویان حدیث و انتقال دهندة افکار و اندیشه های ناب تشیع بودند و در این باب توانستند آثار و روایات بسیاری بر جای گذارند که شمار زیادی از این روایات را که بیشتر بُعد فقهی داشته و مورد استفادة مردم قرار می گرفته است، می توان در منابع روایی، به ویژه در کتب اربعة شیعه، مشاهده کرد.

حضور و زندگی گروهی از خوارج پس از جنگ نهروان در بصره و تحت تاثیر قرار گرفتن ایشان از بافت جمعیتی بصره، مانند صحابه صاحب نام حاضر در این شهر هم چون عبدالله بن عباس، ایرانیان و موالی ایرانی، فقها و تابعان و حضور برخی از بزرگان خوارج مانند مرداس بن ادیه و برادرش عروه که با در پیش گرفتن روش اعتدالی مورد توجه سایرین بودند سبب شد اباضیان تحت تاثیر آنان، به مرور راه اعتدال در پیش گیرند. این پژوهش با استفاده از روش وصفی- تحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانه ای به بررسی و تبیین زمینه ها و علل گرایش خوارج به خصوص اباضیان به اعتدال می پردازد.