جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله عناوینی که از دیرباز در قرآن‏ کریم، به معرکه آرای گوناگون مفسّران کشیده شده، تبیین هویت فاعل زینت‌گری در آیه چهارده سوره آل‌عمران است که در آن، از موضوعِ تزیین شهوات و محبّت مردم نسبت به زنان، فرزندان، اموال، اسبان، چهارپایان و زراعت، سخن به میان آمده است. در تبیین ماهیت فاعل تزیین، دو احتمالِ «خدا» و «شیطان»(یا «نفس امّاره») مطرح شده است. علامه طباطبایی ذیل آیه، با بررسی آیات مشابه و تبیین آرای مفسّران پیشین، فاعل زینت‏گری را شیطان می‏داند. پس از ایشان علامه فضل‏‏الله، ضمن نقد آراء علامه، فاعل زینت‏گری را خدا دانسته است. علیرغم انجام پژوهش‌هایی با موضوع تطبیق آرای دو مفسّر یاد شده، تاکنون پژوهشی پیرامون اختلاف فوق، انجام نشده است؛ از این رو، مقاله حاضر ابتدا با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین نظر علامه طباطبایی ذیل آیه و تطبیق نظر تفسیری ایشان با نظر علامه فضل‌‏الله پرداخته و در ادامه، با نقد و بررسی ادلّه طرفین، این نتیجه برای نگارنده حاصل شد که نقدهای علامه فضل‌‏الله به علامه طباطبایی، ذیل آیه مورد بحث، وارد نبوده و دیدگاه علامه طباطبایی، به صواب نزدیک‌‌‏تر است

«مدرنیسم» به‌مثابه محصول معرفتی فرهنگ غرب، با اصالت‌بخشی به زندگی دنیوی و این جهانی، ابعاد قدسی هستی را انکار نموده، زبان به انکار اصول و بنیان‌های ثابت معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی گشوده است. این مکتب تلاش می‌کند با طرح و ترویج اصول و مبانی خودساخته در سه محور معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی به تبیین و تفسیر جهان و انسان بپردازد. در این میان، از آن‌جا که مبانی معرفت‌شناختی مدرنیسم پایه معرفتی مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آن‌را تشکیل می‌دهد، جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی به ارزیابی این مبانی در اندیشه محمد عبده در تفسیر المنار و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که محمد عبده به دلیل داشتن مواضع اصلاح‌طلبانه‌ در مقابل فرهنگ غرب، تمایلات خرد­گرایی و علم­گرایی از خود نشان داده است، این در حالی است که علامه طباطبایی ضمن جامعیت و تخصص در دانش‌های عقلی و نقلی، با دقت و عمق به ارزیابی مبانی معرفت‌شناختی مدرنیسم پرداخته است.

یکی از آیات متشابه در قرآن‏کریم پیرامون سیره پیامبران، آیات 32 و 33 سوره «ص» است که مربوط به اشتغال حضرت سلیمان به سپاه اسب‏هاست؛ از آن‏جاکه علامه فضل‏الله، درمواضع بسیاری با رویکرد نقادی به تفسیر المیزان برخاسته است، واکاوی نظرات ایشان و تطابق آراء او با آرای علامه طباطبایی، علاوه بر عیارسنجی انتقادات فضل‏الله علیه پاره‏ای از مفاد تفسیر المیزان و نیز علاوه بر تبیین معانی آیات مورد بحث، پاره‏ای از پندارهای باطل پیرامون پیامبران را نیز هویدا می‏سازد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، مبنای تقریرات قابل پذیرش از متشابهات سیره انبیا را با اتکا به محکمات سه‏گانه (شامل محکمات عام انبیا، محکمات خاص آن پیامبر و محکمات سیاق) تعریف کرده و ضمن تبیین محکمات سه‏گانه فوق پیرامون آیات مورد بحث، به واکاوی تطبیقی آراء دو مفسر پرداخته است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که هیچکدام از ایرادات علامه فضل‏الله به علامه طباطبایی ذیل آیات مورد بحث، وارد نبوده، و برخی از آراء صاحب المیزان نیز مورد انتقاد است؛ در پایان، تقریری که با محکمات سه‏گانه سازگار بوده و از ایرادات تفاسیر مطرح پیرامون آیات مورد بحث نیز بری باشد، ارایه شده است.

در اندیشه ارسطو و پیروان او، زمان، مقدار حرکت فلک اطلس و مفهومى ماهوى است که در جدول مقولات ارسطویى قرار دارد و به‏ واسطه حرکت، عارض بر اجسام مى‏شود. صدرالمتألهین در پرتو حرکت جوهری از «زمان ماهوی» به «زمان وجودی» رسید. در اندیشه ایشان، زمان نه در شمار ماهیات عرضیّه است و نه همچون ظرفی مستقل از جواهر مادی است که مظروفش ماده باشد؛ بلکه زمان مقوم ذاتی جوهر مادی است و ازاین‏ رو، همه جواهر و پدیده‏ های مادی، زمانی مخصوص به خود دارند. زمان، مقدار حرکت جوهری است و حرکت جوهری و زمان در خارج با یک وجود موجودند. آینشتاین در پرتو نظریه نسبیّت، با توجه به ثبات سرعت نور، زمان را نسبی و به‏ عنوان بعد چهارم اجسام، آن را در سنجش دقیق وقوع حوادث دخیل می­ داند. صدرالمتألهین و آینشتاین در «ممتد بودن زمان»، «نسبی‌بودن»، «اختصاص زمان هرچیز به خودش» و نیز «بعد چهارم بودن زمان» با یکدیگر اتفاق دارند؛ اما صدرالمتألهین با نگاه متافیزیکی به زمان نگریسته است؛ درحالی‌که آینشتاین با نگاه فیزیکی به آن می­ نگرد. نگاه فیزیکی، نگاهی آزمایش‏ بردار و از تجربیات قابل استنتاج است؛ اما نگاه متافیزیکی عمدتاً آزمایش‏ بردار نیست. آینشتاین در تفسیر زمان، ناظر به حرکت‌های عرضی به‏ ویژه حرکت‌های مکانی است و نقش زمان را در همین محدوده تبیین می‌کند و در نگاه او با نبود حرکت عرضی، جایی برای زمان باقی نمی­ ماند؛ اما صدرالمتألهین افزون بر حرکت عرضی، به حرکت جوهری توجه داشته و زمان را مقدار حرکت جوهری می­ داند.