جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متون پهلوي در سده‌هاي سوم و چهارم هجري به نگارش درآمدند؛ دوراني که زرتشتيان همه قدرت سياسي ـ اجتماعي خويش را از دست داده و اقليتي ديني در ايران و در فکر بازسازي و بازتفسيري از دين خويش در فضايي جدلي و کلامي بودند. يکي از موضوعاتي که نويسندگان اين متون در پي ساماندهي و انسجام آن بودند مباحث مربوط به حوزه اخلاق بود. هدف اين پژوهش بررسي نظام اخلاقي متون پهلوي است. اخلاق‌شناسي اين مقاله شامل بررسي مفاهيم (معناشناسي «فضيلت» و «رذيلت»)، منابع (حسن و قبح‌ها در مقام ثبوت و اثبات) و معيارهاي اخلاقي (فضيلت‌گرايي يا نتيجه‌گرايي يا تکليف‌گرايي) در متون پهلوي است. روش تحقيق اين مقاله «توصيفي ـ تحليلي» بوده و براي جمع‌آوري اطلاعات، از روش کتابخانه‌اي بهره گرفته است. نتيجه آنكه «فضيلت» در متون پهلوي آراسته شدن به هر امر اخلاقي است که فرد را به قلمرو اهورامزدا نزديک و از قلمرو اهريمن دور کند و گستره آن از تحقق فضايل اخلاقي امشاسپندان تا ايمان و نيکوکاري امتداد دارد، و «رذيلت» نبود فضيلت است. حسن و قبح‌هاي اخلاقي در اين متون، هرچند به‌طورکلي ذاتي عقلي است، اما گاهي شرعي است. معيار غالب اخلاقي در متون پهلوي، فضيلت‌گرايي ناظر به غايت‌گرايي است.

هدف این پژوهش یافتن ریشه‌های نظام اخلاقی «گاهان» است. اخلاق‌شناسی این مقاله شامل بررسی نوعِ اخلاق دینی در گاهان (اخلاق دینی مبتنی بر تحقق صفات الهی یا قانون طبیعی یا فرمان الهی) و از سوی دیگر بررسی منابع اخلاقی (حسن و قبح‌ها در مقام ثبوت و اثبات) و معیارهای اخلاقی (فضیلت‌گرایی یا نتیجه‌گرایی یا تکلیف‌گرایی) در آن است. روش این مقاله توصیفی ـ تحلیلی است و برای جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای بهره می‌گیرد. در پایان رویکرد غالب اخلاقِ دینی در گاهان مبتنی بر تحقق صفات الهی و تا اندازه‌ای مبتنی بر قانون طبیعی (اراده تکوینی الهی) است. حسن و قبح‌های اخلاقی گاهان، در مقام ثبوت ذاتی، و در مقام اثبات هر چند به طور کلی عقلی است اما در برخی مواضع شرعی است. معیار اخلاقی در گاهان فضیلت‌گرایی ناظر به غایت‌گرایی است.

این مقاله به منظور درک ریشه های گرایش شیعۀ امامیه به عقل گرایی اعتزالی به بررسی علل گرایش دو متکلّم بزرگ امامیّه شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی - پیشوایان امامی سدۀ چهارم هجری ـ به عقل گرایی اعتزالی می پردازد. هر چند گرایش شیعه امامیّه به عقل گرایی اعتزالی با مجادلات فراوان همراه بود اما سرانجام این گرایش در قرن چهارم هجری در سایۀ حکومت و حمایت آل بویه به وسیلۀ این دو متکلم به ثمر نشست. برای این پیوند عواملی همچون غیبت امام مهدی (عج)، نیاز جامعۀ امامیّه به دانش کلامی نظام مند در جهت بقای خود، همگرایی سیاسی میان شیعه و معتزله، سازگاری فکری سیدمرتضی و شیخ مفید با مبانی اعتزالی و البته پیوندهای کلامی و تاریخی میان این دو فرقه که سابقۀ آن به پیش از سدۀ یاد شده میرسیده است، مطرح می شود.