جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حسام سلامت: در میان متفکرانی که سنت مارکسیستی را از حیث نظری (و عملی) عمیقاً متحول ساختند، آنتونیو گرامشی بی‌شک جایگاه تعیین‌کننده‌ای دارد و سهم سرنوشت‌سازی ایفا کرده است. مداخلات گرامشی، به ویژه آنهایی که بعدها در قالب «دفترهای زندان» منتشر شد، مختصات تفکر مارکسیستی را عمیقاً دگرگون ساخت. این مداخلات را اما باید در متن گفتگوی صریح و ضمنی گرامشی با دیگر سنت‌های مارکسیستی فهمید. از این رو در سه جلسه‌ی نخست نشست‌های «مارکسیسم، سیاست و فرهنگ: مقدمه‌ای بر خوانش آنتونیو گرامشی»، کوشیده‌ام اهم پروبلماتیک‌های چهار سنت مارکسیسم روسی، سوسیال دموکراسی آلمانی، سوسیالیسم فرانسوی و کمونیسم ایتالیایی را به اختصار به بحث بگذارم. در سه جلسه‌ی باقیمانده، مداخلات خود گرامشی پیرامون این پروبلماتیک‌ها و بداعت‌های تحلیلی وی در به‌دست‌دادن صورت‌بندی خلاقانه‌ای از «استراتژی سوسیالیستی» مطرح شده است. این جلسات در بهار ۹۴ به همت انجمن علمی جامعه‌شناسی دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. همینجا از دوستان انجمن بابت فرصتی که در اختیار من گذاشتند تا ایده‌هایم را به بحث بگذارم، تشکر می‌کنم.

در میان کلاسیک‌های جامعه‌شناسی ماکس وبر جدی‌تر از دیگران به «فلسفه‌»ی این علم نوظهور پرداخت. مداخلات او در فلسفه‌ی علوم اجتماعی را باید در زمینه‌ی تاریخی مناقشاتی فهمید که پیشتر، از اوایل دهه‌ی ۱۸۸۰، میانِ کارل مِنگر (پیشوای مکتب اتریشیِ اقصاد) و گوستاو اشمولر (مهمترین نماینده‌ی مکتب تاریخی آلمان در اقتصاد و حقوق) درگرفته بود و از آن، نظر به اهمیت تعیین‌کننده‌اش، به «نبرد روش‌‌ها» تعبیر می‌شد. محوری‌ترین پروبلماتیکِ «نبرد روش‌ها» بر گرد پرسش از جهانشمولیت یا نسبیت تاریخی خودِ علم‌الاجتماع می‌چرخید. منگر به علم جهانی فکر می‌کرد و اشمولر به علمی آلمانی. کم‌وبیش همزمانِ این بحث‌ها در متن سنت تازه‌جان‌گرفته‌ی نوکانتیسم نیز بحث‌هایی جدی در میان بود بر سر شرایط امکانِ تأسیس «علم روح» یا همان علوم انسانی و اجتماعی. از هرمان کوهِن، پل ناتورپ و ارنست کاسیرر در مکتب ماربورگ تا ویلهلم ویندلباند و هاینریش ریکرت در مکتب هایدلبرگ، بحث بر سر این بود که چگونه می‌توان از مجرای «بازگشت به کانت» به منطق علوم انسانی در مقام علومی مستقل از علوم طبیعی اندیشید. مباحث ماکس وبر در کتاب «فلسفه‌ی علوم اجتماعی» (که شامل مقالاتی است که وی در دو دهه‌ی اول قرن بیستم نگاشت) در حُکم مشارکت خلاقانه‌ی اوست در مناقشاتی که پیشتر، چه به اتکای «نبرد روش‌ها» و چه به میانجی نوکانتیسم، درگرفته بود. وبر ‌کوشید از مجرای گفتگوی انتقادی با این سنت‌های فکری راه جدیدی برای تثبیت علوم اجتماعی در پیش بگیرد. در فایل‌هایی که به مرور در اینجا منتشر خواهم کرد اهم مواضع وبر در «فلسفه‌ی علوم اجتماعی» را به تفصیل به بحث گذاشته‌ام.

زمانی که از نئولیبرالیسم حرف می‌زنیم مشخصاً از چه حرف می‌زنیم؟ مدتهاست که نئولیبرالیسم نه فقط در ایران که در سطحی جهانی به ترجیع‌بند مباحث سیاسی و مجادلات اقتصادی تبدیل شده است. با اینهمه، کمتر کسی می‌داند که این مفهوم به واقع چه معنایی می‌دهد. نئولیبرالیسم، از بخت بد، به سرنوشت مفاهیمی دچار شده است که در زبان روزمره‌ی مناقشات ایدئولوژیک به کسوت یک انگ یا، از این بدتر، به قالب یک ناسزای دم‌دستی درمی‌آمده‌اند و درست به همین دلیل هیچ معنای مشخصی را افاده نمی‌کنند. با این وصف، آماج دوره‌ی «نئولیبرالیسم: دولت، جامعه، بازار» که بهار ۹۶ در «انجمن جامعه‌شناسی ایران» برگزار شد از این قرار بود که مقدمه‌ای بر صورت‌بندی نظری و تدقیق مفهومی نئولیبرالیسم به دست دهد و گستره‌ی موضوعی و مختصات تئوریک آن را حتی‌المقدور ترسیم کند.

«اخلاق پروتستان» معمولاً به مثابه‌ی یکی از جدی‌ترین تکاپوهای نظری برای توضیح غیرمارکسی سرمایه‌داری فهمیده می‌شود. اگر مارکس سعی داشت تبیینی ماتریالیستی از تاریخ به دست دهد و پیشروند آن را به اتکای پویایی درونی نیروهای مادی توضیح دهد و از این سخن بگوید که ایده‌ها تا چه پایه در بستر تاریخی ریشه دارند و در یک کلام، این هستی اجتماعی است که آگاهی را تعیین می‌کند، وبر در «اخلاق پروتستان» کوشید این روند را معکوس کند و از تعیین‌کنندگی ایده‌ها و نقش برسازنده‌ای که نوع خاصی از جهان‌بینی و کردارهای ملازمِ آن در برآمد یک فرماسیون اجتماعی – یا دست‌کم مهیاساختن شرایط امکان آن – ایفا می‌کنند، حرف بزند. چنانکه خودِ وبر نیز در «اخلاق پروتستان» گفته است کتاب در واقع «کمکی است به درک نحوه‌ی تبدیل ایده‌ها به نیروهای مؤثر در تاریخ». با اینهمه به‌دست‌دادن چنین روایتی که وبر را از اساس در تقابل با مارکس می‌نشاند و کار این دو را به رودرروی تبیینی ایدئالیستی از سرمایه‌داری با ایستاری ماتریالیستی از آن تقلیل می‌دهد در نهایت به بیراهه می‌رود. خود وبر بارها به صراحت اعلام کرده است که قصد ندارد در تقابل با رویکرد ماتریالیستی به تاریخ که تأکیدش را صرفاً یا عمدتاً بر نقش زیربنای اقتصادی و نیروهای مادی می‌گذارد نگاه‌ را به جانب برسازندگی ایده‌ها برگرداند و روایتی به همان اندازه یک‌طرفه، تعین‌گرا و ایدئالیستی از تکوین سرمایه‌داری به دست دهد. او به حُکم میراث نوکانتی‌اش بر این باور بود که هر الگوی‌ نظری با رویکرد سوبژکتیو پژوهشگر و ارزش‌هایی که وی بدانها پایبند است نسبت دارد و به این اعتبار، هر پژوهشگر در تبیین موضوع مد نظرش برحسب این «تناسب ارزشی» عمل می‌کند. از این حیث الگوی ماتریالیستی مارکسی در تبیین سرمایه‌داری «از حیث علمی» به همان اندازه مشروع است که چارچوب نظری ایدئالیستی وبر. موضوع صرفاً بر سر تفاوت در برجسته‌سازی‌ها و تأکیدگذاری‌هاست. در توضیح تکوین سرمایه‌داری، سنت مارکسی بر نیروهای‌های مادی و زیربنای اقتصادی تأکید می‌گذارد و سنت وبری اهمیت جهان‌بینی و اخلاق را برجسته می‌کند. این دو رویکرد حین گفتگوی انتقادی پیوسته نارسایی‌ها و نابسندگی‌های یکدیگر را به رخ هم می‌کشند بی‌‌آنکه هیچیک بتواند دیگری را «از حیث علمی» برای همیشه «ابطال» کند.

هگل «عناصر فلسفه حق» را در سال ۱۸۲۱ منتشر کرد. رئوس آن اما پیشتر، در سال ۱۸۱۷، در بخش دوم (ذیل عنوانِ «روح عینی») از فصل سومِ (با عنوان «علم روح») ویراستِ نخستِ «دایره‌المعارف علوم فلسفی» منتشر شده بود. هگل در «عناصر» شرح مبسوطی از فلسفه‌ی سیاسی خود، در مقام دقیقه‌ای از یک نظام فلسفی عام‌تر، به دست می‌دهد و در آن می‌کوشد به راه‌ورسمی مشخصاً دیالکتیکی میان دو سنت لیبرالیسم و محافظه‌کاری وساطت کند. همین موضع در-میانه‌ی (in-between) هگلی همواره سبب شده است که «عناصر» آماج داوری‌های متناقض قرار بگیرد، به این دلیل ساده که ردپای مؤلفه‌های تعیین‌کننده‌ای از هر دوی این سنت‌ها را می‌توان جابه‌جا در متن آن سراغ گرفت. سودای هگل این بود که در «عناصر» میان آزادی و ضرورت، حق و وظیفه، و خودآیینی و اطاعت آشتی برقرار کند. از همین روست که مواجهه با «عناصر» عملاً مواجهه با دعاوی سنت‌های لیبرالیستی و محافظه‌کار هم هست. خودِ هگل در فاصله‌ی ۱۸۱۷ تا ۱۸۳۱، «عناصر» را هفت بار درس داد. وقتی مرگ آمد هگل سرگرم کارکردن بر هفتمین درسگفتارش از «عناصر» بود.