جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غالباً کشف باورهاي توحيدي قلبي را غيرممکن انگاشته‌اند و از کاربرد آنها در تحقيقات مربوط به دانش‌هاي انساني غفلت شده است. اين پژوهش راهي را براي زدودن اين کاستي مي‌پيمايد و با بهره‌گيري از تبيين علامه مصباح يزدي درباره «مراتب توحيد» که اهميت و ضرورت باور به ربوبيت تشريعي الهي را در ميان مراتب توحيدي مطرح کرده ‌است، وارد بحث مي‌شود. سپس از انديشه علامه طباطبائي درخصوص عوامل انگيزشي بهره ‌برده که مطابق آن، ارزش‌ها از باور قلبي متأثرند و ساير عوامل انگيزشي براي تأثير بر ارزش‌ها، نيازمند تأثيرگذاري بر درک قلب هستند. نتيجه حاصل از تطبيق و ترکيب اين دو انديشه، بيان مي‌دارد که باور قلبي نسبت به ربوبيت تشريعي الهي، نخستين و ريشه‌اي‌ترين عامل در ايجاد و گسترش ارزش‌هاست. با قوت گرفتن اين باور، شاهد غلبه ارزش‌هاي معنوي هستيم و در صورت تضعيف آن، غلبه ارزش‌هاي مادي را نظاره خواهيم کرد. اهميت اين تأثيرگذاري تا جايي است که با سنجش ارزش‌ها و کشف غلبه مادي يا معنوي آنها در عرصه‌هاي فردي و اجتماعي، مي‌توان به ضعف و قوت باور مزبور پي‌برد. اين تحقيق از نوع کيفي بوده و از روش توصيفي ـ تحليلي استفاده کرده و از روش کلامي ـ روان‌شناسي نيز در گزينش، چينش، تحليل و ارائه گزارش نهايي بهره ‌برده است.

آیین برگزیده انسان تأثیر شگرفی در تکوین اعتقادات، ارزش‌ها و سنت‌های مورد اتباع او دارد. نظام اعتقادی و ارزشی و سنت‌های مقبول انسان‌ها نیز نقش شایسته‌ای در تحقیقات علمی آنان در حوزه علوم انسانی دارند؛ بنابراین دین اسلام در تحقیقات علوم انسانی از جمله تاریخ‌پژوهی نقش مؤثری ایفا می‌کند؛ از این‌رو این پرسش مطرح می‌شود که مفهوم تاریخ‌پژوهی اسلامی چیست و اصول حاکم بر آن کدام‌اند؟ در این مقاله به روش تحلیلی- اجتهادی، به پرسش‌های مذکور پاسخ داده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد، هر پژوهش تاریخی که در پنج حوزه مسائل، مبانی، اهداف، منابع و روش وجه مشترکی با اسلام داشته و متأثر از آن باشد، اسلامی خواهد بود. همچنین واقع‌نمایی، امکان تطبیق، مرجعیت کلام شیعه، حاکمیت سنت‌های الهی، تهافت‌نداشتن با قرآن، تعارض‌نداشتن با احادیث معصوم، حاکمیت عقل ناب و امکان تحقق در تاریخ از اصول حاکم بر تاریخ‌پژوهی اسلامی معرفی شده‌‌اند.

قرآن مجيد براي تاريخ اهميت ويژه‌اي قائل است، به‌گونه‌اي که حجم قابل‌توجهي از آيات اين کتاب آسماني ناظر به نقل، تحليل و فلسفه نظري تاريخ است. ليکن برخي از محققان معاصر در روش‌هاي پژوهشي خود، مراجعه به قرآن مجيد در حوزه پژوهش‌هاي تاريخي را غيرعلمي مي‌انگارند. مهم‌ترين دلايل آنها بر اين مدعا، عدم صدق عنوان «منبع تاريخي» بر متون وحياني و عدم واقع‌نمايي نقل‌هاي تاريخي قرآن به‌شمار مي‌آيد. در اين مقاله با هدف تبيين ضرورت اهتمام به تعاليم تاريخي قرآن و با روش «تحليلي ـ اجتهادي»، ابتدا صدق تعريف منبع در تاريخ بر قرآن و واقع‌نمايي آموزه‌هاي آن از منظر عقل و نقل اثبات شده، سپس جايگاه قرآن در تاريخ‌پژوهي از رهگذر نماياندن نقش قرآن در سه حوزة تاريخ نقلي، تحليلي و فلسفة نظري تاريخ در قالب مثال تبيين گرديده است.

نسبت دانش کلام با تاریخ، مخصوصاً بررسی نقش دانش کلام در سیره‌پژوهیِ معصومان، بحثی مهم در حوزۀ تاریخ‌پژوهی به‌شمار مي‌آید. در این نوشتار براساس روش عقلی ـ تحلیلی، ذوابعاد بودن پدیده‌های تاریخی، حضور سلسله علل غیبی در تحولات تاریخی، و لزوم لحاظ کردن اصول موضوعه وچارچوب نظری در علوم به‌عنوان ادلۀ جواز نقش‌آفرینی علم کلام در تاریخ‌پژوهی تبیین شدند؛ آن‌گاه ضرورت تأثیرگذاری نظام‌مند علم کلام بر تاریخ‌پژوهی اثبات شده و معیار تأثیرگذاری کلام بر تاریخ تبیین گردید و ترجیح ارزش معرفت‌شناختی به‌عنوان معیار تأثیرگذاری گزاره‌های کلامی بر گزاره‌های تاریخی معرفی شده، براین‌اساس درصورتی‌که گزارۀ کلامی یقینی، ولی گزارۀ تاریخی غیر‌یقینی باشد یا گزاره کلامی ظنی، ولی گزارۀ تاریخی احتمالی باشد (یعنی پنجاه درصد یا کمتر از آن احتمال صدق داشته باشد)، یا هر دو ظنی یا احتمالی باشند، ولی احتمال صدق گزاره کلامی بیش از گزارۀ تاریخی باشد، گزار، کلامی بر گزارۀ تاریخی ترجیح داده خواهد شد.

پرداخت خمس غنایم جنگی و دیگر درآمدها از واجباتی است که در قرآن مجید به آن تصریح شده است. بیشتر علمای شیعه بر این باور هستند که مطالبه و دریافت خمس از سوی اهل بیت(ع) و پرداخت آن از سوی شیعیان از صدر اسلام آغاز شده بود، اما نویسنده کتاب «مکتب در فرآیند تکامل» بر این باور است که این امر به عنوان یک واجب شرعی و به صورت نظام‌مند از اواخر دوران امامت امام جواد(ع) آغاز شده است. مقاله حاضر، دیدگاه بازتاب یافته در این کتاب را با رهیافت تاریخی ـ حدیثی و با روش تحلیلی ـ اجتهادی نقد و بررسی می‌کند. هم‌چنین می‌کوشد، اثبات نماید که مطالبه خمس از سوی اهل بیت(ع) و پرداخت آن به وسیله شیعیان از زمان امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) وجود داشته است و در برخی از دوران‌ها به دلایلی مانند مشکلات امنیتی و معاف شدن شیعیان از پرداخت خمس، اشاره‌ای به آن در متون تاریخی نشده است.

اصیل یا اعتباری بودن «تاریخ» متوقف بر اصالت یا اعتباریت جامعه است؛ زیرا جوامع سلول ها و عناصر سازنده تاریخ هستند. هر یک از جامعه گرایان و فردگرایان ادلّه عقلیای برای اثبات مدعای خود ارائه کرده اند. در این مقاله أدله قرآنی در این زمینه مورد بررسی قرار گرفته است.برخی جامعه گرایان معتقدند از ظاهر برخی از آیات قرآن به دست میآید که افزون بر افراد، امّت ها عمل و سلوک خاص، نامه اعمال، ثواب و عقاب، حیات و ممات دارند. این امر حاکی از این حقیقت است که جوامع در کنار افراد، وجود مستقلی دارند. در مقابل، برخی معتقدند از آنجا که برهان عقلی بر اصالت فلسفی جامعه وجود ندارد و یا برهان قاطع عقلی بر وجود حقیقی جامعه ارائه نشده است، تمسک به ظاهر آیات روا نیست، در این مقاله، دلایل طرفین تقریر و جمع بندی شده است.