جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتالهین بر اساس قاعده مهم اصالت وجود ، ادراک و علم را مرتبه ای از مراتب و شأنی از شئون وجود دانسته ، در این دیدگاه علم و ادراک مرتبه ای خاص از وجود است که نه تنها شامل شناخت عقلی بلکه ادراک خیالی و حسی را هم در بر می گیرد . از اینرو هر ادراکی که به هر نحوی حاصل شود امری وجودی است . از دیدگاه ملاصدرا، حقیقت نفس از سنخ ملکوت و نوری از انوار الهی است که مطلع آن رب اعلی و مغرب آن بدن ظلمانی انسان است . نفس که هویت وجودی هر فرد را تشکیل می دهد بنا بر اصل حرکت جوهری ، مطابق با عوالم سه گانه ( عالم طبیعت ، عالم مثال و عالم عقل ) ، تطورات سه گانه دارد . از نظر ملاصدرا چون وجودها با هم تفاضل دارند ، در نتیجه نفوس و فضایل آن ها نیز با هم متفاوتند ، به نظر ایشان تفاوت نفوس آدمی مربوط به کسب فطرت ثانی است وگرنه در فطرت اول تفاوتی میان آن ها وجود ندارد . بنا بر اصل تشکیک وجود ، هرچه وجود قویتر و به علت اولی نزدیکتر باشد از فضیلت بیشتری برخوردار است . ملاصدرا معیار و ضابطه کلی در برخوردار بودن انسان از فضیلت و شرافت را در امور کلی و کمالات عقلی می داند ، در واقع او چیزی را مایه فضیلت می داند که کلی و ثابت باشد مانند علم و معرفت . ایشان فضیلت علم را از کمالاتی می داند که مردگان نسبت به حیات عقلی را زنده و تاریکی های جهل و کوری را نور می گرداند ، البته ایشان برترین علم را علم محمود و مکاشفه می داند ، که علم توحید است و از احوال و صفات مبدأ و معاد ، فرشتگان ، پیامبران و کتب آسمانی گفتگو می کند . از نظر ملاصدرا ارتباط دو سویه حکمت و تهذیب نفس بدین صورت است که انسان وقتی نفس خود را با ریاضیات و تطهیر و عبادات و دفع وسواس زینت می دهد ، از قوه به سوی فعل به حرکت در می آید و در این صورت همچون آیینه ای می شود که صور موجودات را در خود نمایان می کند اینجاست که نفس با نورهای علوم منوّر گشته و حقایق در آن تجلّی پیدا می کند و در نتیجه عقل و معقول بالفعل می گردد و از آن طرف وقتی از راه تحصیل علم و حکمت نفس به کمال عقلی نائل می شود ، به سبب اتصال به عقل فعال و احاطه بر حقایق و علوم کلی به استکمال می رسد در این صورت هیچ یک از زیبایی ها و جلوات ظاهری نظر او را جلب نمی کند در این صورت از رذایل و شهوات حیوانی فاصله می گیرد که همین نقطه عطفی برای تزکیه نفس و کسب فضایل است و در نهایت ملاصدرا غایت سعادت انسان را رسیدن به مرجع فضایل یعنی حکمت و حرّیت می داند . راه وصول به این مقام ، تطابق معرفت و فضیلت و ارتقاء در بُعد علم و عمل است ، چنان که در ذات و صفات و افعال مثال خداوند شود ، همان طوری که خداوند خلق می کند ، انسان هم می تواند انشاء صور کند لکن در مملکت خودش .

ملاصدرا با قائل شدن به دو قوه عقل نظری و عقل عملی برای نفس، سعادت حقیقی انسان را در گرو کمال آن دو قوه معرفی می‌کند. ایشان با محور قرار دادن اصل وجود می‌خواهد ارتباط انسان را با خویشتن، جهان و خدا، به‌گونه‌ای تبیین نماید تا سعادت او و کمالش تأمین شود. از نظر ایشان، نفس معرفت‌یافته وقتی به ذات حقیقی خود برمی­‌گردد، به بهجت و سروری وصف‌ناپذیر می‌­رسد که عبادت برای او صدور فعل آزادی و حریت از مُشتهیات و تمنیات بدن بوده و این همان سعه وجودی در حکمت متعالیه است. نگاه ظاهرگرایانه به مفهوم عبادت و دور شدن از وجه تربیتی و انسان‌سازی دین یعنی عقلانیت و معرفت، می‌تواند ریشه بحران انسانیت و سقوط آن به مرتبه حیوانیت باشد. در این پژوهش که از نوع کتابخانه‌ای بوده، رابطه بین معرفت و عبادت از نظر ملاصدرا بررسی و تحلیل شده و میزان هماهنگی دیدگاه ایشان با آیات قرآنی ارزیابی گردیده است. با تبیین این رابطه عامل پیونددهنده عقل و دین یعنی مسئله سعادت و شناسایی عوامل مؤثر در تکامل نفس روشن می‌شود. با بررسی انجام شده در این پژوهش، این نتایج حاصل شد که معرفت و حکمت راه‌یابی به ملکوت و عالم حقایق موجودات و حیات حقیقی انسان یعنی حیات معقول است. مسیر نفس به این حیات، کسب فضیلت عدالت، از طریق اعتدال در قوای بدنی و حسی است که این جز با بندگی و عبادت میسر نیست؛ یعنی تزکیه بستر تفکر بوده و عبادت بهترین ابزار برای تزکیه است. بر این مبنا، انسانِ عالِمْ و عابد به سعادت حقیقی نائل می‌گردد.

از نظر ملاصدرا میان عقل و اخلاق داد­وستد مؤثری وجود دارد و هردو کارکردهای گوناگونی دارند. منشاء رفتارهای آدمی، عقل عملی است که نفس را برمی انگیزد تا قوای عملی خود را برای صدور افعال جزئی به کار گیرد و این کار به واسطه آراء و عقایدی است که در حوزه عقل نظری پدید می آید و بادرک خیر و شر جزئی در حوزه عقل عملی، افعال انتخاب شده و به عنوان فضائل صادر می شوند. متناسب با هر مرتبه ای از ادراک ، افعال خاصی از نفس صادر می شود و صدور آن افعال با ارزش ها و فضائل خاصی ارتباط دارد. همانگونه که نفس دارای ادراکات حسی، خیالی و عقلی است، بر اساس آنها افعالی نیز پدید می آید و ارزش ها و فضائل خاصی هم متناسب با آن افعال در نفس حاصل می شود. ملاصدرا اعتقاد دارد با رشد و احاطه عقل دو وصف عدالت و حریت در نفس پدید می آید و موجب تعالی قوای نفس می شود و با مدیریت خواهش ها و تمایلات جسمانی، نفس به مقام آزادی از تمام اسارتها می رسد و این حکمت و حریت، سرچشمه صدور فضائل انسانی است. در پژوهش حاضر رابطه عقل نظری و عملی با فضائل اخلاقی بررسی وتحلیل شده ونشان داده می شود که میان درجات تجرد ادراکات و تعالی ارزشهای اخلاقی رابطه متقابلی وجود دارد.