جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسبت تخیل و سیاست کم‌تر مورد عنایت پژوهشگران حوزه فلسفه سیاسی بوده است. پژوهش حاضر بر آن است این نسبت را در چارچوب فلسفه سیاسی اسلامی-ایرانی و با تأکید خاص بر اندیشه‌های شهاب الدین سهروردی، بنیانگذار حکمت اشراق، به بحث بگذارد. برخلاف فلاسفه یونانی و غربی که بر عقلانیت و جایگاه آن در فلسفه تأکید داشتند، حکمای مسلمان، به ویژه در ایران، برای توضیح فلسفی نبوت و لوازم معنوی آن، عنایت ویژه‌ای به خیال مبذول داشتند. پژوهش حاضر با تأکید بر جایگاه ویژه خیال درپی توضیح لوازم و وجه سیاسی آن در حکمت اسلامی است. فارابی موسس فلسفه اسلامی برای نخستین بار با گسترش بخشیدن به فعالیت‌های قوه متخیله کوشید پیوندی میان خیال و فلسفه سیاسی برقرار سازد. پس از معلم ثانی این عنایت به خیال پی گرفته شد و با طرح «عالم خیال» به عنوان ساحت وجودی مستقل از عوالم محسوس و معقول گام بلندی در جهت تدوین مابعدالطبیعه خیال در تاریخ فلسفه برداشته شد. ابتکار شیخ اشراق در طرح عالم خیال به عنوان عالمی میانی نتایج مهمی در برداشت و بر تاریخ اندیشه ایرانی تأثیر انکارناپذیری برجای گذاشت. هدف مهم پژوهش حاضر بررسی معانی ضمنی سیاسی عالم خیال در حکمت اشراقی و تأثیرات آن بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران است. کارکرد مهم عالم خیال ایجاد پیوستگی و اتصال بین عالم محسوس و عوالم برتر است و از آنجا که آیین سیاسی اشراقی بر تدبیر و سامان الهی و معنوی امور سیاسی باور دارد، ایجاد پیوند میان این دو از اهمیت خاصی برخوردار است. پژوهش حاضر نسبت عالم خیال و آیین سیاسی اشراقی را در دو محور فلسفه سیاسی و اندیشه سیاسی ایرانشهری دنبال می‌کند. در بحث از فلسفه سیاسی اشراقی نشان خواهیم داد که این عالم چه جایگاهی در نظام سلسله مراتب انوار خواهد داشت و تدوین نظام سیاسی آرمانی براساس آن چگونه ممکن خواهد بود. به گمان ما این عالم نقش مهمی در شالوده‌ریزی نظام سیاسی آرمانی در حکمت اشراقی داشته است. در بحث از اندیشه سیاسی ایرانشهری نیز نقش این عالم را در تدوین نظریه‌ای برای تاریخ و هویت ایرانی و ارائه دریافتی عرفانی-اشراقی از اندیشه شاه آرمانی دارای فرّه ایزدی برجسته خواهیم کرد.

جهانشمولی از مهم‌ترین ویژگی‌های حقوق بشر محسوب می‌شود و بحث از نسبت اصول جهانشمول حقوق بشر و زمینه‌های جزئی که این اصول بر آن تطبیق داده می‌شود از اهمیت فراوانی برخوردار است. مقاله حاضر به بحث از مبانی فلسفی و هرمنوتیکی جهانشمولی حقوق بشر اختصاص دارد و می‌کوشد دو قرائت از جهانشمولی را با یکدیگر مقایسه کند. تفکیک بین دو رهیافت «تکلیف‌گرا» و «غایت‌گرا» هرچند ابتدا در فلسفه اخلاق مطرح شده است، در رویکرد هرمنوتیکی معاصر به عنوان دو نگرش تفسیری متمایز مورد تفسیر مجدد قرار گرفته‌اند. نگرش تکلیف‌گرای کانت جهانشمولی حقوق بشر را برمبنایی فرمالیستی تفسیر می‌کند و طیف گسترده‌ای از روایت‌های مدرن از اصول جهانی حقوق بشر متأثر از این دریافت از جهانشمولی هستند که با خالی کردن اصول از هرگونه محتوای ارزشی و محلی می‌کوشد جهانشمولی آن را تضمین کند. مقاله از دریافتی غایت‌گرا از جهانشمولی حقوق بشر دفاع می‌کند که برگرفته از هرمنوتیک فلسفی معاصر به ویژه اندیشه‌های پل ریکور است. این نگرش مقدمات فلسفی مناسب را برای تعامل میان جهانشمولی حقوق بشر و محتوای فرهنگی و ارزشی جوامع مختلف فراهم ساخته و دریافتی «پرمایه» از اصول حقوق بشر عرضه می‌دارد.

به مباحث سیاسی مطرح شده در نوشته های ابن سینا می توان از جهات مختلفی نظر کرد و متناسب با رویکرد روشی، نتایج احیاناٌ متفاوتی گرفت. نوشتار حاضر از منظر ویژه یی به طرح بحث درباره ی برخی وجوه سیاسی فلسفه ابن سینا می پردازد. تلاش ما بر اینست که جایگاه شیخ الرئیس را در تاریخ فلسفه ی سیاسی اسلامی برجسته کنیم و در این کار بیشتر بحث تخیل مورد توجه ما بوده است. طرح تدوین “فلسفه نبوی” با فارابی، که بویژه در کتاب اندیشه های اهل مدینه فاضله کوشیده بود با گسترش کارکردهای قوه ی متخیله، به توضیح پدیده ی نبوت و نسبت آن با فلسفه و سیاست بپردازد، آغاز گشت. اندیشه ی ابن سینا را باید در چارچوب طرحی نگریست که فارابی پی افکند و پس از ابن سینا نیز به طور خاص، شهاب الدین سهروردی با تدوین حکمت اشراقی آن را پیش برد. نقش ابن سینا در این میان؛ به عنوان فیلسوفی که تأملات فارابی را گسترش بخشید و به طرح دو مبحث مهم “حدس” و “تخیل نفوس فلکی” پرداخت، قابل تأمل است. بدینسان او راهی را گشود که دو سده بعد به تدوین نظام حکمت اشراقی، که عالم خیال از مفاهیم اساسی آن بود منجر گشت.