جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیّد بن طاووس در ساحتِ دینی، بیشتر به عالمی که در جمع آوریِ ادعیه نقش داشته است، شناخته می‌شود و آموزه‌های معرفتیِ بسیار ارزندۀ او که در کتابهایش مورد اشاره قرار گرفته، مغفول مانده است. مباحثی که وی در زمینۀ معرفت فطری خداوند، آیتیّتِ نفس در معرفه‌الله و دعوت به واقع گرایی به جای ذهن گرایی مطرح کرده است، در کنارِ آسیب شناسیِ روشها و رویکردهای متکلّمان و فلاسفه که در قالبِ نقدهای وی بر مناقشات و مخاصماتِ غیر ضروریِ متکلّمان و رویکردِ شبهه محور آنان در مباحث معرفتی قابل ملاحظه است، برخی از دیدگاههایِ سیّدبن طاووس را در موضوعات معرفت شناختی آشکار می‌سازد.

بسیاری از اصحاب ادیان و مذاهب به انحصار "حقانیت" و "نجات" در آیین خود معتقدند. عموم فقیهان و متکلمان شیعه نیز به این نگرش گرایش دارند. ایشان قائل به "کفر حقیقی تمامی غیرمومنان" و "هلاک اخروی همگی آنها" هستند؛ در عین حال جاهلان قاصر یا همان مستضعفان را از هلاک ناشی از کفر استثنا می‌کنند. این دیدگاه مشهور به ‌رغم توجهش به مستضعفان، نسبت به شمول رحمت الهی کم‌توجه بوده، به درستی منطبق بر آیات قرآن و روایات پیامبر اکرم و ائمه شیعه نیست و در چند موضع نیازمند اصلاح است. شش اشکال مهم آن دیدگاه مشهور عبارت‌اند از: [1] کافر دانستن تمامی غیرمومنان و از جمله مستضعفان و بی‌توجهی به گروه میانه یا همان ضالین که مطابق نصوص دینی نه مومن و نه کافرند؛ [2] محدود کردن گستره‌ی رحمت الهی به مومنان و سپس مستضعفان و نادیده گرفتن شمول نجات اخروی درباره گروه‌های دیگر همچون "المولفه قلوبهم"، گنهکارانی که "اعترفوا بذنوبهم"، اصحاب اعراف و "مرجون لامر الله" که خیل عظیمی از مردم را تشکیل می‌دهند؛ [3] محدود دانستن دامنه‌ی شمول نجات به خصوص پس از گسترش اسلام و رو به زوال نهادن مستضعفان؛ [4] معادل پنداشتن قبول نشدن اعمال و مستوجب بهشت نشدن با مستوجب دوزخ گردیدن و خلط میان دو دسته از نصوص دینی در این باب؛ [5] طبقه‌بندی اصحاب کبائر و فاسقانی که کافر نیستند در شمار مومنان، با آنکه در شمار ضالین هستند؛ [6] معاف شمردن گروه میانه از عذاب به جای معلّق دانستن عذاب و هلاک آنها. این رساله با طرح نظریه‌ی "شمولگرایی تعلیقی در نجات" اشکالات فوق را رفع می‌کند و نشان می‌دهد که آن نظریه منطبق بر آیات قرآن و احادیث پیامبر و ائمه طاهرین علیهم‌السلام است. نظریه‌ی "شمولگرایی تعلیقی در نجات" مدعی است که رستگاری اخروی می‌تواند شامل اکثریت مردم دنیا بشود و این شمول پس از مومنان تنها محصور در مستضعفان نیست. این نظریه به دو گونه نجات تضمینی و تعلیقی قائل است و با اشاره به مزایای نجات تضمینی به این پرسش فیلسوفان دین نیز پاسخ می‌دهد که اگر آیین حق متعین در یک دین یا دسته‌ای از ادیان آسمانی است، چگونه اعتقاد به شمول نجات و توسعه‌ی آن به بیرون از حوزه‌ی پیروان آیین حق باعث بی‌بها شدن دین راستین و کاهش انگیزه در التزام به آن نمی‌شود.

تحلیل دیدگاه های شیخ مفید در باره آثار محدثان شیعه به ویژه شیخ صدوق، موضوع اصلی این مقاله است. نگارنده، با توجه به تفاوت شیوه کار و مخاطبان دو گروه از دانشمندان شیعی، پنج نکته برای شیوه محدثان بر می شمارد که آثار متکلمان و فقیهان با محدثان، از این جهات تفاوت داشته است. عمده ترین منابع مقاله، آثار شیخ مفید است.

در آموزه‌های کتاب و سنت، نجات و رستگاری اخروی، به ایمنی از آتش دوزخ و ورود به بهشت تعریف می‌شود. انحصارگرایان، نجات از دوزخ و ورود به بهشت را تنها نصیب پیروان مذهب حق می‌دانند، اما ائمۀ طاهرین (ع) دامنۀ رحمت الهی را وسیع‌تر معرفی می­‌کنند و در باب نجات و گسترۀ آن، به دو موضوع مهم در کنار هم توجه می‌دهند: نخست، ارزش انحصاری دینِ حق و نتیجۀ دین­داری بر پایۀ آن، که «نجات تضمینی» است؛ دوم، وسعت رحمت و مغفرت خداوند که به شکلی غیرحتمی و تعلیقی به نجات آنان که در اعتقاد یا عملشان خللی وجود دارد و خدا را چنا­ن­که او می‌پسندد، نمی‌پرستند و در عین حال، با او و اولیای او سر ستیز ندارند، منجر می­شود. بدین ترتیب، امامان شیعه به تبع کتاب خدا و سنت نبوی، هر دو باب نجات یعنی «نجات تضمینی» و «نجات تعلیقی» را در آخرت گشوده می‌دانند و ایدۀ انحصار نجات در مؤمنان درستکار و پیروان راستین خود را نفی می‌کنند. در این مقاله مسئلۀ شمول تعلیقی نجات برای کثیری از بندگان خداوند از منظر آیات و روایات بررسی شده و نشان داده می‌شود که «منحصربودن راه حق در پیروی از امامان الهی» با «وسعت رحمت الهی و شمول آن برای غیرشیعیان» تعارضی ندارد و مطابق مکتب اهل­ بیت(ع)، هر دو موضوع از صحت و استواری کامل برخوردارند.

اندیشه عقلانی نفی جبر در شیعه، همگام با پرهیز از در غلطیدن به دره های عمیق تفویض ترویج شد و باعث تدوین یک نظام جامع و همه جانبه گشت. در مقاله پیش رو نشان داده می شود که مفاهیم ""جبر"" و ""تفویض"" با مفهوم ""سلطنت"" انسان و خداوند بر حوزه اعمال اختیاری بشر پیوند دارد. هم چنین روشن می شود که جمع میان ""سلطه خدا بر انسان مختار"" و ""سلطه انسان مختار بر حوزه اختیار خویش"" گرفتاری دیرپای بشر است. عموم آنانکه جانب سلطه خدا را می گیرند ""جبرگرا"" می شوند و عموم آنانکه جانب سلطه بشر را می گیرند ""تفویض گرا"" می گردند. در این میانه، اهل بیت:، سلطنت خدا بر انسان و سلطنت انسان بر اعمال خود را در تعارض با یکدیگر نمی دانستند و بر هر دو حوزه تأکید داشتند. مطابق تبیین این مقاله، تفویض گرایان (به طور شاخص معتزله) هر چند در برخی حوزه های عقلانیت مانند اثبات سلطه انسان بر اعمال خود (نفی جبر) همگام با شیعه بودند، اما در برخی دیگر از حوزه های عقلانیت مانند پاسداشت از سلطنت گسترده الهی بر انسان (نفی تفویض) از شیعه فاصله گرفتند و همانگونه که بیان ""لا جبر"" اهل بیت:، شیعه را از گروه هایی همچون اشاعره متمایز کرد، بیان ""لا تفویض""، آنها را از گروه هایی همچون معتزله متمایز و دور ساخت. در مقاله، پس از تبیین رابطه ""نفی تفویض "" با ""اثبات سلطنت الهی"" و اشاره به ضعف قدریه و معتزله در التزام به سلطنت الهی و نفی تفویض، شواهدی از روایات اهل بیت: در ضرورت مخالفت توأمان با ""جبر"" و ""تفویض"" ارائه می گردد.

در یکی از آیات قرآن و برخی روایات، از «دوران های فترت» سخن به میان آمده است. گمان زمین از برگزیدگان ّ برخی مفسران و فرهنگ نامه نویسان آن بوده که ادوار فترت، ادوار خلو خداست؛ ازاین رو، «فترة من الرسل» را «دوران گسستگی بین رسولان» معنا کرده اند. این تفسیر را به دست ِ تحقیق حاضر، برداشت مزبور را به چالش می کشد و شواهد نادرستی می دهد. کاربردهای متنوع ریشۀ «فتر» و واژۀ «فترت»، گویای آن است که فترت به معنای «ضعف و رخوت» است نه «انقطاع و گسستگی»؛ و دوران های فترت نیز به دوران های فترت به گسست، تحریف ِضعف و تقیۀ برگزیدگان خدا اشاره دارد. بدین ترتیب، تفسیر فترت و تحمیل یک معنای شاذ و نوپدید بر این لغت است که شاهد لغوی ِمعنای جوهری پیش از خود ندارد. از سوی دیگر، سبب ارائۀ تفسیر شاذ از واژۀ فترت، پیش فرض تاریخی لغتنامه نویسان و مفسران دربارۀ احوال دوران های فترت می باشد؛ این در حالی است که پیش فرض تاریخی آنان دربارۀ انقطاع حجج در دوران های فترت نیز غلط است و شواهد نشان می دهد که در تمام دوران های مشهور فترت نیز حجت های خدا در زمین حضور داشته اند. نتیجه آن که، بر اساس یک پیش فرض غلط تاریخی، معنایی خاف عرف لغوی بر لغت فترت تحمیل شده و بدین ترتیب شماری از مفسرین و لغویین، از معنای اصلی فترت که ناظر به ضعف و انزوای گزیدگان الهی است فاصله گرفته اند.

برخی روایات مشــهور اســلامی در میراث حدیثی مســلمانان حاکی از آن اســت که در هر دوره ای بی شک کسی در میان امت وجود دارد که حامل عادل علم دین و حافظ آن اســت؛ از اهل بیــت و عتــرت پیامبر اســت و مایۀ هدایت امت ایشــان اســت؛ امام زمان اســت و مردم موظف به شناســایی و بیعت با او هستند؛ به پادارندۀ حجت ّحی خــدا بــر خلــق اســت، چه مشــهور باشــد، چــه ناشــناس. از طــرف دیگــر، گزارش های فرقه نگاران حاکی از آن است که شیعیان از ابتدا، معتقد بوده اند که زمین هیچ گاه از وجود حجت و امامی که جانشین امام قبلی باشد، خالی نمی ماند و سلسلۀ امامت پیوســته خواهــد مانــد. این اعتقــاد به وجه افتــراق شــیعۀ امامیه با دیگر فرق اســلامی بــدل گشــته بــود تــا حدی کــه این اعتقــاد را «نســق» و شــیعیان امامــی را «اهل نســق» می خواندند. در این پژوهش، با بررسی تاریخ فکر شیعۀ امامیه، نقش احادیث مذکور را در شکل گیری این باور و وفاداری آنان را به آن احادیث نشان می دهیم.

نفی جبر"" روی دیگر ""اصل اعتقادی عدل"" است؛ بدین ترتیب برگزیده شدن ""عدل الهی"" به عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه، نشان دهنده تأکید ویژه امامان شیعه بر نفی جبرگرایی است. در جامعه اسلامی، بسترهای متعددی برای رواج جبرگرایی وجود داشته است. توجیه مظالم طبقه حاکمه در نسبت دادن آنها به خدای تعالی، ظاهری گری و استناد به آیات قضا و قدر و مشیت، ثنوی گریزی و شوق افراطی به توحید افعالی، خودپیرایی و توجیه رفتارهای شخصی از این شمارند. در برابر جریان جبرگرایی، امامان شیعه دو راهبرد تربیتی و علمی را پیش گرفته بودند. راهبرد نخست، تربیت و تشویق شیعیان و دیگر آحاد جامعه بر مسؤولیت پذیری دربارۀ اعمال خود بود که از طریق تذکار مردم به قدرت و حریّت تملیک شده به آنها، ترغیب مردم به توبه، نهی از ستم به مردم و انتقاد از حاکمان ستمگر تعقیب می شد. راهبرد دوم، بیان تناقض عقیده به جبر با دیگر ارکان اعتقاد دینی بود. اهل بیت، این تناقضات را در سه شکل تناقض عقیده به جبر با آیات قرآن، تناقض عقیده به جبر با اساس تشریع و ارسال رسل و تناقض عقیده به جبر با علوّ خداوند از ارتکاب قبائح و ظلم به بندگان تبیین فرموده اند.