جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر ترجمه کتاب The Cambridge Companion to Popper ویراسته مشترک جرمی شی‌یرمر و جفری استوک است که انتشارات دانشگاه کمبریج در سال 2016 منتشر کرده مولفان مختلفی که عموما متخصصان پوپرشناس هستند، به معرفی و نقادی اندیشه‌های پوپر در فلسفه علم و فلسفه سیاست می‌پردازند. این کتاب برای مخاطب عام و نیز علاقه‌مند به موضوع تنظیم شده است و به غیر از یک فصل که به موضوعی فنی و تخصصی پرداخته، سایر فصل‌های کتاب برای خواننده عادی زودیاب و سودمند است؛ تصویری جامع از فیلسوفی بس تأثیرگذار در قرن بیستم به نمایش می‌گذارد و آشنایی روشن و روانی از مهم‌ترین دیدگاه‌هایش در قلمروهای فلسفه علم، فلسفه سیاست، علوم طبیعی، علوم اجتماعی، علوم روانشناختی و علوم انسانی در دوران معاصر برای خواننده به بار می‌آورد. پوپر در ایران ناشناخته نیست. اندیشه‌های او نیز با حیات فکری و اجتماعی ایران امروز، بی‌نسبت نیست. بلکه بی‌اغراق می‌توان گفت اهمیت ایده‌های پوپر برای جامعه ایرانی در شرایط کنونی افزون‌تر و مبرم‌تر شده است. سه عنصر اساسی اندیشه پوپر که می‌تواند برای ایران امروز بسیار سودمند باشد عبارتند از: گرایش به خردگرایی انتقادی، انگارة خطاپذیری و آموزه رواداری خواننده با خواندن این کتاب به دریافت عمیق‌تر و تازه‌تری از اندیشه‌های پوپر دست می‌یابد، در عین حال فلسفه او را در مقام یک شیوه زیست و سبکی از زندگی نیز، تجربه می‌کند.

تخصص‌گرایی و رویگردانی از سیستم‌سازی‌های کلان در فلسفه را می‌توان از رویه‌های نسبتا رایج فیلسوفان تحلیلی دانست. با این همهْ فیلسوف معاصر نیکولاس رشر، به عنوان یک از استثناهای این سنت، نه تنها با این الگو بیگانه است که حتی آن را آسیبی روش­شناختی می‌داند. این نوشتار در میان آثار رشر به مبانی فلسفی این نظرگاه، روش‌شناسی فلسفی برآمده از آن و روش‌های جزیی راهبردی آن می‌پردازد. رشر با اتکا بر مبانی معرفت‌شناختی خود (به‌ویژه انسجام‌گرایی) معتقد است که باید با رویکردی کل‌نگر و با نظر به تمام زمین فلسفه به حل مسائل آن پرداخت. با اینکه نوع سیستم‌سازی رشر، به جهت عدم غفلت از جزییات مولفه‌های سیستم، از برخی ایرادات در امان است، اما همچنان از منظر روش‌شناختی محتاج اصلاح یا تکمیل است. از مهم‌ترین خلاهای این دیدگاه فقدان یک الگوی ضابطه‌مند در مدیریت تعادلی میان جامع‌نگری و تخصص‌گرایی و همچنین در تعیین مرزهای بیشینگی سیستم است.

یکی از نسخه‌های پیچیدۀ انسجام‌گرایی نسخه‌ای است که فیلسوف معاصر نیکولاس رشر در مجموعه‌ای از آثارش با تفاصیلی ویژه طراحی کرده است و مدعی است دربرابرِ ایرادات معمول انسجام‌گرایی مقاوم است و بهره‌وری بیشتری در روش‌شناسی‌های تحقیق خواهد داشت. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده و درصدد است که، پس از تبیین اجمالی کلیت این دیدگاه و بیان امتیازاتش نسبت به نسخه‌های معمول انسجام‌گرایی، مدعیاتِ اصلی آن را نقد و بررسی کند. کلیت نظرگاه رشر با شرح اجمالی برخی از انگاره‌‌های اصلی دستگاه معرفت‌شناسی او، ازجمله «داده‌ها»، «مدل شبکه‌ای شناخت»، «بیشینه‌گرایی»، و همچنین با اشاره‌ای اجمالی به دیدگاه فرامعرفت‌شناختی او، که نسخه‌ای از پراگماتیسم با عنوان «پراگماتیسم روشی» است، تبیین‌پذیر است. اما باوجودِ امکاناتی که در این نسخه‌ تعبیه شده و امتیازاتی که در مقایسه با نسخه‌های کلاسیک دارد، به نظر می‌رسد که همچنان برخی از مهم‌ترین ایرادات معمول انسجام‌گرایی بر آن وارد است و سازوکارهای جدید تعبیه‌شده در این نسخه نیز برای رفع آن ایرادات ناکافی و حتی بعضاً خود دچار ایراداتی دیگر هستند. همچنین باوجودِ اصرار رشر بر انسجام‌گرابودنش، به نظر می‌رسد که دیدگاه او به‌نحوی به اصلی‌ترین ملاک انسجام‌گرایی آن‌چنان وفادار نمانده و اصلاحات به‌کاررفته در این نسخه درواقع تمایزش با برخی نسخه‌های مبناگروی را مخدوش ساخته است.

ادعای اصلی برندم این است که بُعدِ بازنمودیِ زبان (معطوف‌بودگیِ قصدی) ریشه در بُعدِ اجتماعیِ زبان دارد و منعکس‌کنند‌ۀ آن است. برندم مدعی است که تحلیل او از کارکردِ بیانیِ عبارتِ «دربارۀ» در اسنادهایِ جهتِ شیء ادعای اصلی او را تأیید می‌کند. تفسیر انقباض‌گرایانه منکر این است که عبارت «دربارۀ» ویژگی‌ای را به حالات ذهنی اسناد می‌دهد. در این مقاله، ابتدا، با اشاره به تحلیل استنتاج‌گرایانۀ برندم از عبارات مفرد و انگارۀ عین، نشان می‌دهیم که چگونه دسترسی به‌عین ازطریقِ مثلث‌بندیِ استنتاجی حاصل می‌شود. سپس، با اشاره به هدفِ کلیِ تبیینیِ برندم، به‌نقد تفسیر انقباض‌گرایانه می‌پردازیم. درنهایت، نشان می‌دهیم که برندم در پی انکار شهود‌های ما نیست، بلکه در پی تبیین و معقول ساختن آن‌هاست.

مسئلهی اصلی پژوهش ما،معطوف به دو پرسش اصلی فلسفهی زبان میباشد؛1-معنا چیست2- چه چیزی یک عبارت زبانی را معنادار میکند؟.با توجه به این دو پرسش،مسئلهی اصلی پژوهش ما این است که یک نظریهی معناداری چگونه باید تنظیم شود و فرم صحیح قضایایی که ارائه دهندهی معنای صحیح یک جمله میباشد،چگونه است؟. دیویدسون پیشنهاد میدهد که بهترین فهم از معنا از طریق مفهوم صدق به دست میآیدو بنابراین،بهترین راه برای ارائهی یک نظریهی معنا،تمرکز بر شروط لازم وکافی برای ارائهی یک نظریهی با کفایت (adequate)صدق است.بنابراین،برای ارائهی یک نظریهی معنا برای هر زبان، باید به نظریهی صدقی متکی بود که در قضایای خود،شرط صدق هر جمله بالفعل و بالقوه از این زبان را ارائه میدهد. دیویدسون تلاش میکند تا تبیینی ارائه کند که چگونه میتوانیم یک نظریهی صدق نظاممندرا که توسط تارسکی گسترش داده شده است را به عنوان نمونه ای برای نظریهای برای نظریهی معناداری ترکیبی برای زبان طبیعی استفاده کنیم. نظریهی صدق تارسکی معنای جملات را براساس شرایط صدق آنها و وجوه ترکیب شدن اجزای جمله(یعنی مشارکت یا سهم این اجزا در تعیین معنای جمله)،به دست میدهد.به نظر دیویدسون یک نظریهی صدق در قالبی مشابه با آنچه تارسکی در ذهن داشت،وقتی ملاکها و محدودیتهای مورد نظر دیویدسون را برآورده سازد،میتواند عمل تعبیر و ارائهی معنای جملات را به انجام برساند؛اما این نظریهی صدق و خروجیهای آن به آزمون تجربی درآیند و این آزمون تجربی تجربی،در واقع،تایید(تجربی) این نظریه از سوی تعبیرگر در فرایند تعبیر رادیکال است.معبر،فرضیههایی را به عنوان اصول موضوعه نظریهی صدق وضع میکند،و آنها را با شواهدی از رفتار گوینده و موقعیت مشترک میان او و گوینده به دست میاید،ارزیابی میکند.در ادامه،قضایای مود نظر خود جملات (-T) که شروط صدق جملات را ارائه میدهند،از این اصول موضوعه استنتاج میکند. دیویدسون در بحث تعبیر رادیکال،فرضی را در مور یک کاربر زبان (مثلا فارسی زبان) مطرح میکند که در آن فرض،کاربر زبان قصد شناخت سخن گوینده دیگررا دارد و هیچ شناختی از آن زبان این گوینده ندارد.این تعبیرگر نه معنای الفاظی را که او به کار میبرد،میداند و نه از افکار او آگاهی دارد.این شخص تنها به شواهد رفتاری از گوینده،موقعیت و چند رویداد مشترک دسترسی دارد. این شخص که اکنون «معبر رادیکال » نامیده می شود، می تواند در فرآیندی کـل گرایانـه، بـه فهمی از زبان این گویندگان برسد . معبر از عبـارت هـایی کـه گوینـد گان، در موقعیـت هـای خاصی بیان می کنند، آغاز و سعی می کند ارجاع و مصداق های اجزای این عبارت ها را بیابد و از این موارد، شرط صدق آنها را استنتاج کند . این معبر، گوینـدگان آن زبـان ناشـناخته را عامل هایی عاقل در نظر می گیرد که همچون خود وی، باورهای منسجم و اغلب، د رستی در باب جهان خارج دارند . معبر می داند که گویندگان آن زبان جمله های خاصی را فقـط، اگـر موقعیتهای خاصی وجود داشته باشد، صادق میدانند. دیویدسون زمانی میتواند نظریه صدق به شکل تارسکی به صورت موفقیّتآمیز به کار گیرد که محدودیت سازندهای را برای تعبیرگر رادیکال بر اساس موضوعهی مشخص تعیین کند. چنین نظریه ای باید بدست یک تعبیرگر که بدنبال فهم یک زبان دیگر است ساخته شود و صدق و کذب آن توسط وی مورد سنجش قرار گیرد؛ این تعبیرگر از شواهد رفتاری گوینده استفاده می کند تا قضایای نظریه خود را بسازد.

اختلاف مشهور ملاصدرا با سهروردی بر سر مدلول وجود است. سهروردی می گوید "در جهان چیزی نداریم که حقیقتش هستی باشد" در حالیکه ملاصدرا می گوید "جز حقیقت هستی درجهان حقیقتاَ چیزی نداریم". یک پاسخ ملاصدرا به استدلال سهروردی مبتنی بر تحلیل تازه ای از محمول "موجود" است که در آن " امری دارای هستی" جای خود را به " هر آنچه هست" می دهد. در نتیجه ملاصدرا می کوشد هم اشتراک معنوی مفهوم وجود را حفظ کند و هم این مفهوم را حاکی از واقعیت بداند و هم اشکال تسلسل را رد کند. می توان از جانب سهروردی به راهبرد ملاصدرا خرده گرفت: این تحلیل تازه یا منحصراً در باب محمول "موجود" صائب است یا در باب همۀ مشتق ها. شق اول استدلال ملاصدرا را دوری می کند و شق دوم با مثالهای نقض فراوان مواجه است. در نتیجه، می توان کما کان از موضع سهروردی دفاع کرد؛ یا "موجود" مشترک معنوی نیست و یا محمولی ذهنی و اعتباری ست. راز این اختلاف در مبادی نظریۀ معناداری اسم عام یا مفهوم است.

ویتگنشتاین در سال 1928، در مقطعی کوتاه، طرحی را دنبال می‌کرد که خود از آن با عنوان «زبان پدیده‌شناختی» نام می‌بَرد. کشف برخی کاستی‌ها در کلیت رساله (از جمله «مسئلۀ ناسازگاری رنگ‌ها») او را بر آن داشته بود که با ارائۀ سمبولیسمی جدید این کاستی‌ها را رفع کند، اما او پس از مدتی از این طرح دست می‌کشد و آن را ناممکن یا دست‌کم غیرضروری می‌شمرد. در این مقاله سعی می‌کنیم به چند پرسش مهم در این باره پاسخ دهیم: این زبان پدیده‌شناختی چیست؟ خاستگاه آن کجاست؟ دلایل ارائه و طرد آن چیست؟ ویتگنشتاین به دو معنا از «زبان پدیده‌شناختی» سخن می‌گوید؛ یک بار به‌عنوان توصیف محضِ پدیده (در مقابل زبان فیزیکیِ متعارف) و دیگر بار به‌عنوان مطالعۀ امکان‌های معناداری. خاستگاهِ نخستین معنا را می‌توان به نظریه‌پردازان فیزیک بازگرداند. یکی از دلایل اصلی ویتگنشتاین برای طرح این زبان توضیحی قابل قبول دربارۀ مسئلۀ ناسازگاری رنگ‌ها بود، مسئله‌ای که منطقِ تابع- صدقی رساله را به خطر می‌انداخت. ویتگنشتاین در پی نشانه‌گذاری‌ای مکمل بود و گمان می‌کرد که راه‌حل در «پژوهش منطقی خود پدیده‌ها»ست. او پیشنهادهایی اولیه ارائه می‌کند (از جمله اینکه اعداد را در صورت گزاره وارد کنیم)، اما هر چه پیش‌تر می‌رود خود را از توسل به مفاهیم و واژه‌های زبان متعارف ناگزیرتر می‌بیند و سرانجام از این طرح دست می‌کشد. حال او از «تحلیل پدیده» به «تحلیل گرامر» روی می‌آورد که هدفش جداسازیِ وجوه ذاتی و غیرذاتی زبان از یکدیگر است.