جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش مفردات، با هدف خدمت به فهم واژگان و عباراتِ دشواریاب قرآنی بنیان نهاده شد. پیشینۀ بنیان‌گذاریِ این دانش، به سدۀ دوم هجری بازمی‌گردد. نخستین آثار تفسیری نگاشته‌شده در جهان اسلام، به‌واقع کتابهایی در جهت تفسیر و تبیین مفرداتِ دشوار قرآنی بوده‌اند که در قالب غریب القرآن‌ها، معانی القرآن‌ها و مجاز القرآن، پا به عرصۀ نشر نهادند. دانش مفردات خود از زیرشاخه‌هایی تشکیل شده است؛ «وجوه القرآن» یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین شاخه‌های دانش مفردات به‌شمار می‌رود. «وجوه قرآنی» به معانی مختلف واژگان یا عباراتی از قرآن اطلاق می‌گردد که در سیاق‌های مختلف قرآن معانی مختلفی دارند. بی‌شک بدون توجّه بدین مهم، دست‌یابی به فهم درست واژگان و عبارات قرآنی فراهم نخواهد بود. نگاهی به میراث روایِ اهل بیت (ع) نشان می‌دهد که حجم گسترده‌ای از «وجوه قرآنی» در دو سطح مفردات (420 واژه) و عبارات (60 عبارت) تبیین و تفسیر گشته است. نظر به جایگاهِ الهیِ خاندان وحی، و پیشوایی ایشان در عرصۀ سخن‌دانی، بهره‌گیری از نظرات صائب این پیشوایان، نقش مؤثری در مقابله با کژفهمی‌ها در فهم واژگان قرآن و تأویلات ناروا از عبارات قرآنی دارد. در گذار تاریخ اسلام، عالمان بسیاری در این موضوع، آثاری نگاشته‌اند، امّا با وجود تنوّع و تعدّد آثار موجود در این زمینه، در هیچ‌‌یک از آن‌ها دیدگاه‌های خاندانِ وحی که نقش مهمی در دست‌یابی به فهم صحیح از قرآن دارند، انعکاس نیافته است. ...

از ابتدای قرن دوم تا فرجام قرن پنجم هجری، بیش از 250 کتاب یا رساله درباره فضائل اهل بیت(ع) نگاشته شد. یکی از مهم‌ترین آثار تألیف یافته در این حوزه المناقب اِبْن‌مَغازِلی(483هـ) است. ابوالحسن علی بن محمّد جُلّابی مشهور به ابن‌مغازلی از عالمان شهر واسط در قرن پنجم هجری به شمار می‌رود. المناقب اِبْن‌مَغازِلی مجموعه حدیثی نسبتاً جامع در زمینۀ روایات مناقب و فضائل اهل بیت(ع) به حساب آورد. نظر به اهمیت این کتاب، پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که روش اِبْن‌مَغازِلی در گزارش فضائل اهل بیت(ع) در کتاب المناقب چگونه است؟ پس از بررسی اسناد و محتوای 479 روایت (در قالب 251 باب) یافته‌های این پژوهش حکایت از آن داشت که روش ابن‌مغازلی در گزارش اسناد از سه ویژگی مهم برخوردار بود: ذکر مُسند سلسله روایات کتاب، ذکر طُرُق متعدد روایات و انعکاس برخی حقایق تاریخ حدیثی در اَسناد. در قسمت محتوایی، ابن‌مغازلی در بخشی از کتاب، به صورت عام ـ بدون ذکر نام اهل بیت(ع) ـ مناقب ایشان را گزارش کرده است؛ بخشی دیگر ـ که بیشتر حجم کتاب را به خود اختصاص داده ـ به بیان مناقب و فضائل امام علی(ع) اختصاص دارد. فضائل حضرت زهرا(س) و حسنَیْن(ع) نیز به صورت مختصرتر مورد توجه قرار گرفته و از سایر اهل بیت(ع)، تنها در چند روایت، به بیان فضائل امام سجاد(ع)، امام صادق(ع) و حضرت مهدی(ع) پرداخته شده است.

مسئله معاد جسمانی و ثواب و عقابِ غیرروحانی یکی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث حکمت متعالیه است. ملاصدرا سعی نموده است تا با تکیه بر مبانیِ فکریِ خاصّ خویش این انگاره را برهانی نماید. در این میان، استدلال و استناد صدرالمتألهین به پاره‌ای آیات و روایات نیز شایان‌‌توجّه است. مبنای اصلی استدلال او در اثبات انگارۀ «حشر جسمانیِ انسان»، حدیثی موسوم به «عَجْبُ الذَّنَب» است. بر پایۀ این روایت، تنها یک عضو یا قسمت از بدن انسان، پس از مرگ او باقی مانده و فانی نمی‌شود و در رستاخیز نیز محشور خواهد شد. در پژوهش حاضر، انگارۀ ملاصدرا در «حشر جسمانی انسان» که بر حدیث یادشده بنیان نهاده شده، مورد نقد قرار گرفته است. جستارهای صورت‌گرفته در پژوهش حاضر نشان از آن دارد که روایت یادشده، در هیچ‌یک از منابع متقدّم و متأخّر روایی شیعه، گزارش نشده است. گزارۀ روایی یادشده، تنها در برخی جوامع روایی اهل‌‌سنّت و آن هم از طریق ابوهریره نقل شده است. مدلول گزارۀ روایی یادشده و نیز طرق و اسناد آن از قوّت و اعتبار برخوردار نیست. از این گذشته، ملاصدرا در طرحِ انگارۀ «حشر جسمانیِ انسان» تنها به عبارات ابن‌عربی در فتوحات مکّیه تکیه نموده و خود، روایت یادشده را مصدریابی نکرده است. ظاهر حدیث یادشده، بر مادّی بودن عضو موردنظر دلالت دارد و این موضوع، با مرتبۀ «خیال مجرّد از مادّه» در نظام اندیشۀ ملاصدرا و نیز برخی دیگر از مبانی فلسفی وی سازگاری ندارد.

شیعه، معتزله و اشاعره بر پایۀ اصول و مبانی معرفتی خویش، در تبیین «نبوّت» اختلافاتی داشته‌اند. شیعه متأثّر از آموزه‌های خاندان وحی، اعتدال‌گونه از عقل و نقل بهره جسته‌اند. در سوی دیگر، معتزله با عقل‌گرایی افراطی و اشاعره با نقل‌گرایی افراطی، در فهم و تبیین مسائل معرفتیِ دین، گاه با چالش‌ها و خطاهایی روبه‌رو شده‌اند. مسئله «نبوّت» و ابعاد مختلف آن از جمله مسائلی است که می‌توان لایه‌های اختلاف‌نظر متکلّمان مسلمان در آن‌ها را رهگیری نمود. پژوهش حاضر با روشی، توصیفی ـ تحلیلی، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ابوبکرباقلانی و عبدالجبّارمعتزلی را در مسئله «نبوّت» و موضوعات فرعیِ آن مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. پژوهش حاضر نشان می­دهد که در نظام اندیشۀ هر سه، پایبندی به «استدلال» جایگاهی ویژه دارد. بررسی ابعاد مختلف «نبوّت» در آثار شیخ مفید نشان از اثرپذیری محسوس او از منطقِ قرآن دارد. اگر چه شیخ مفید در روش‌شناسی و ضرورت نبوّت، کاملاً عقلانی و بدون تکیه بر آیات و روایات به‌ بحث می‌نشیند، باقلانی معرفت دینی را در زمرۀ علوم نظری دانسته و از نظرگاه او، دلایل عقلی در خدمتِ شرع هستند. عبدالجبّارمعتزلی، اثرپذیرفته از دیگر معتزلیانِ پیش از خود، به «نبوّت» نگاهی عقل‌محور دارد.

رونق و گسترش حدیث‌پژوهی در یک شهر یا منطقه، در گرو عوامل مختلفی است. یکی از این عوامل را می‌توان حضور عالمان و محدّثان در آن جغرافیای علمی و فعّالیت‌های حدیثی آنان دانست. یکی از بهترین و مهم‌ترین روش‌های بازسازی مدارس حدیثی، بازشناسی راویان و محدّثان مشهور و گونه‌شناسی روایات رایج در آن مدرسه حدیثی است. یکی از مهم‌ترین مدارس حدیثی شیعه در قرون اوّلیه اسلامی، مدرسه حدیثی «ری» است. این مدرسه به دلیل کثرت محدّثان شیعی و فراوانی روایات آن‌ها در کتب حدیثیِ شیعه و نیز تجربه دو عصر حضور و غیبت ائمّه (ع)، از اهمّیت بسزایی برای پژوهش برخوردار است. این پژوهش در راستای بازسازی مدرسه حدیثی شیعه در «ری» در آیینه راویان حدیث، طراحی شده و هدف از آن، شناخت دقیق راویان این مدرسه حدیثی، مصنّفات آن‌ها و گونه‌شناسیِ روایات‌شان است. در این راستا، نحوه تحمّل و ادای حدیث در این مدرسه و میزان اثرپذیری محدّثان آن دیار، از دیگر مدارس حدیثی نیز استخراج و گزارش شده است. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، به این نتیجه رسیده که فعّالیت مدرسه حدیثی ری، از زمان امام صادق(ع) آغاز شده است. بررسی رَحَلات حدیثی محدّثان، نشان از آن دارد که این مدرسه، بیشترین اثرپذیری را از مدرسه حدیثی «کوفه» داشته و به‌رغم تنوّع گونه‌های روایی منقول از راویان، صبغه غالب روایات مدرسه حدیثی «ری»، فقهی بوده است.

ابواسحاق ثعلبی نیشابوری، مفسر برجستۀ ایرانی در سدۀ چهارم و پنجم هجری به‌شمار می‌رود. وی در دانش‌های گوناگون اسلامی هم­چون: ادبیات عرب (صرف، نحو، لغت و علوم بلاغی)، حدیث، تفسیر و علوم قرآنی تبحر داشته است؛ به گونه‌ای که دانش‌پژوهان بسیاری، راه‌های دور و دراز را پیموده و خود را به مجالس درسی او می‌رساندند. تفسیر ثعلبی، اثری جامع و ارزنده در تفسیر قرآن به‌شمار می‌رود که دربردارندۀ سخنان و دیدگاه‌های عالمان رشته‌های گوناگون علمی است. از آن‌جا که بخش عمدۀ تفسیر ثعلبی را روایات صحابه و تابعین و حتی اهل­بیت­(علیهم­السلام) تشکیل می‌دهد، تفسیر وی را در شمار تفاسیر روایی می‌توان برشمرد. روحیۀ حق‌محوری و منصفانۀ ثعلبی، سبب شده که وی روایات تفسیری اهل­بیت­(علیهم­السلام) را در تفسیرش نقل کند. همین مسأله، موجب شده تا برخی ناقدانِ متعصب، پیکان انتقادات و سرزنش‌ها را به سوی وی‌ نشانه روند. شخصیت و جایگاه برجستۀ علمی ثعلبی، عالمان و مفسران سده‌های بعدی را بر آن داشته تا به گونه‌ای فراگیر، در آثار و نگاشته‌های خویش از تفسیر وی بهره گیرند.

در منابع روایی و تفسیریِ متقدّمان با اشاره به آیۀ 13 سورۀ رعد، دربارۀ چیستی «رعد» و به‌ویژه «تسبیح» آن، با رویکردهای مختلف، دیدگاه‌های پراکنده و متنوّعی مطرح شده است. از آن جمله دیدگاه‌ها می‌توان به «مَلَک» خواندن رعد اشاره نمود. این دیدگاه به دلیل برخی پشتوانه‌های روایی، نزد عالمان فریقین طرفدارانی داشته تا بدانجا که در نگرشی افراطی، باورمندان به طبیعی‌بودن پدیدۀ «رعد» و نیز کسانی که به تفسیر یا تأویل روایات در این باره پرداخته‌اند، بدعت‌گزار خوانده شده‌اند. از سوی دیگر، دست‌یابی به فهم درست آیۀ 13 سورۀ رعد، بدون بررسی روایات وارده به‌ویژه گزارۀ رواییِ پرطرفدار «الرَّعدُ مَلَکٌ» و نیز تحلیلِ آموزه‌های قرآنی در بیانِ چیستی و کارکردِ دیگر پدیده‌های طبیعیِ همسانِ «رعد» در جهان، امکان‌پذیر نیست. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بخش عمدۀ گزارشهای روایی در این باره در طبقۀ تابعان نقل شده و سخن تابعان نیز عمدتاً به ابن‌عباسِ صحابی ختم می‌شود که گذشته از موقوف بودن، دارای راویانی مُهمل و ضعیف در سندشان هستند که اعتبار آنها را خدشه‌دار می‌سازد. بررسی دلالی این روایات پس از عرضه بر قرآن و نگاهی تحلیلی به دیگر سخنان اهل بیت (ع) در این باره، حاکی از درست‌تر بودن اندیشۀ عالمانی است که «رعد» را پدیده‌ای طبیعی می‌دانند، گرچه این دیدگاه به معنای نفی نقش‌آفرینی فرشتگان در تدبیر امور عالَم نیست.

علم رجال در پی آن است که با شناخت هویت دقیق راویان، میزان اعتماد به آنان در حوزۀ روایت‏گری را نشان دهد و به توثیق یا تضعیفشان رهنمون شود. آرای رجالیان، چه توثیق و چه تضعیف، بر بنیادهایی نهاده شده و تابع قواعد و ضوابطی است و روشن داشتِ آن‏ها می‏تواند بر منظومه فکری ایشان پرتویی افکند و راه را بر ارزیابی دقیق‏تر آن هموار سازد. پژوهش پیش رو بر آن است تا مبانی و قواعد توثیق را در کتاب رجال تفسیری بررسی کند. از بررسی کتاب چنین بر می‏آید که نویسندگان بر آن‏اند که هر گاه با احراز شرایط و ضوابط از دیدگاهی رجالی اطمینان حاصل شود، می‏توان آن را برای توثیق خاصّ راوی به کار بست. بدین سان توثیق خاصّ معصوم، توثیقات رجالیان متقدم و متأخر شیعی و حتّی آرای رجالیان اهل سنّت کارآمد است. به باور ایشان نیک عقیدگی، حسن عمل و پای‏بندی به دین، جایگاه و منزلت راوی نزد امام و شیعیان، عملکردهای روایی راوی و تعامل مثبت‏انگارانه جامعه شیعه نسبت به راوی از عوامل و اسباب حسن اوست. توثیق راویان کتاب کامل الزیارات و تفسیر القمی، توثیق اساتید راویان جلیل القدر، ثقات سه گانه، عالمان قم و به ویژه احمد بن محمد بن عیسی، نجاشی، جعفر بن بشیر، توثیق راویانی که محدّثان بزرگ بر آن‏ها اعتماد کرده‏اند، توثیق راویان کتاب‏های معتبر شیعه، توثیق مشایخ اجازه و مستجیزان ایشان، توثیق وکلای ائمه:، توثیق راویانی که مورد ترحّم و ترضّی قرار گرفته‏اند، توثیق راویان واقع در اسناد محکوم به صحِت، توثیق مصاحبان معصوم، راویان کثیر الروایة، معاریف و صاحبان اصل از جمله توثیقات عامّی است که در استنتاج حسن حال راویان در این کتاب از آن‏ها بهره برده‏اند.

آراء تفسیری در تبیین «ضحک» در «فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنَاهَا» (هود/ 71) بر دو دسته است. برخی این واژه را به معنای «حائض شدن» گرفته و برخی دیگر آن را به «خندیدن» معنا کرده‌اند. کسانی که آن را به معنای «خندیدن» دانسته‌اند، در تبیین عامل خنده، 10 رأی متفاوت ارائه داده‌اند. بررسی این آراء نشان می‌دهد که بر هر یک از این آراء اشکالاتی وارد است. در سوی مقابل، بازخوانی مجدد دیگر آیات قرآن کریم، متن تورات و نیز روایات می‌توان به رأی جدید و برگزیده‌ای در تفسیر این آیه دست یافت. بر اساس شواهد، فرشتگان آنگاه که خود را مَلک معرفی می‌کنند و حضرت ابراهیمu را از نگرانی می‌رهانند، اولاً نزول عذاب بر قوم لوطu را اعلام می‌کنند، ثانیاً به فرزنددار شدن او بشارت می‌دهند. آنگاه پس از عکس‌العمل ساره و ابراهیمu نسبت به خبر فرزنددار شدن، دوباره بشارت فرزنددار شدن را تکرار می‌کنند. بر این اساس «فَضَحِکَتْ» بخشی از عکس‌العمل اولیه ساره به بشارت مذکور است و «فَبَشَّرْنَاهَا» تکرار آن بشارت است.

اهل بیت (ع) بی شک و به شهادت قرائن عقلی و نقلی، قرآنِ ناطق و وارثان حقیقی علوم و معارف رسول خدا | به شمار می روند. در فرازهایی از روایات شیعی، اهل بیت (ع) با وصف «امیران کلام» ستوده شده اند. از آنجا که فهم معانی کلام به فهم کلمه یا کلمات وابسته است، بی تردید دقت نظر و کاوش در دیدگاههای تفسیری اهل بیت (ع) در تبیین معنا یا معانی مفردات قرآنی از اهمیت به سزایی در تفسیر قرآن برخوردار است. روش های تفسیر مفردات قرآن، متفاوت است که از آن میان، چهار روش تأویلی، توسعه یا تضییق معنا، بیان غایی و تصویری از اختصاص های روش اهل بیت (ع) در تفسیر واژگان قرآن به شمار می رود. در پژوهش حاضر ضمن تشریح هر روش، نمونه هایی از آن در میراث تفسیری اهل بیت (ع) برشمرده شده و خاستگاه قرآنی برخی از این روش ها اثبات گردیده است.