جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از حوزه‌هایی که جعل حدیث به آن سرایت کرده، مدح و ذمّ نژاد‌‌‌‌ها و اقوام است. از این موضوع ـ به رغم اهمّیتش ـ تنها به صورت پراکنده در لابه‌لای آثاری چند سخن رفته و پژوهش مستقلّی که با جمع‌آوری روایات، جوانب مختلف آن را واکاود، سامان نیافته است. در این پژوهش، غالب اینگونه روایات گرد آمده و در دو دسته بررسی گردیده‌اند؛ دستة اوّل این احادیث اساساً، منشأ اسلامی نداشته و از منابع غیر اسلامی به آثار اسلامی راه یافته و طبق محتوای آنها، مبدأ همة نژادها فرزندان نوح (ع) هستند و خطای برخی فرزندان این پیامبر اولوالعزم در تَشعُّبات نژادی، مدخلیّت داشته است. دستة دوم حاصل برخوردها و اصطکاک‌هایی است که در درون جامعة اسلامی، میان اقوام و نژادها پیش آمده و علیه یکدیگر حدیث وضع کرده‌اند.

مفضّل بن عمر جعفی از راویان معاصر با امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) است که «کتاب التوحید» مشهور به «توحید مفضّل» از مهمترین مرویّاتی است که از طریق وی به امام صادق (ع) نسبت داده شده است. آنچه اهمیّت کاوش دربارة این راوی را برجسته نموده، اختلاف دیدگاه رجال­شناسان پیرامون درجة وثاقت وی می­باشد که موجب تردید در پذیرش روایات وی شده است. برخی از رجال­شناسان متقدّم، وی را تضعیف کرده و روایاتش را قابل اعتماد ندانسته­اند؛ در مقابل، گروهی از رجال­شناسان متأخّر با تکیه بر برخی قراین وی را توثیق نموده­اند. واکاوی مستندات موجود دربارة مفضّل بن عمر ما را به این نتیجه رهنمون می­سازد که حتّی اگر مذمّت­های قاطعانه رجال­شناسان متقدّم دربارة وی را نادیده انگاشته و وی را به طور کامل خطّابی ندانیم، این احتمال بسیار قوی خواهد بود که وی در دورانی از امامت امام صادق (ع) دارای گرایش­های خطّابی بوده است. همچنین با تأمّل در مهمترین روایات منقول از مفضّل بن عمر، این موضوع به اثبات می­رسد که احادیث وی از دخل و تصرّف غالیان مصون نمانده است و آنان افکار خود را در مجموعه‌های حدیثی منقول از طریق وی وارد نموده­اند.

در 17 سوره قرآن سخن از «قتال» به میان آمده است، این واژه در شکل‌های مختلف 158 مرتبه در بیش از 130 آیه بکار رفته است. در بیش از 20 آیه، خداوند مستقیماً به کشتن انسان‌ها امر می‌کند؛ علاوه بر آن واژه جهاد 32 بار در قرآن آمده است و 400 آیه در رابطه با جهاد نازل‌شده است. مهم‌ترین سؤال این پژوهش نوع نگرش به موضوع قتال و جهاد در سوره توبه است. به نظر می‌رسد با واکاوی در گزاره‌های برون‌متنی (گزاره‌های تاریخی، روایات اسباب نزول، ترتیب نزول) و گزاره‌های درون‌متنی (سیاق و فضای نزول) و تطبیق آن‌ها با اوضاع عمومی به‌ویژه مخاطب شناسی، اوصاف مردمی، رخدادها و شرایط ویژه‌ای که در مدّت نزول یک سوره وجود داشته بتوان به فهم عمیق و استوار قرآن کریم کمک کرد. هدف این مقاله که بامطالعه موردی و به‌صورت کتابخانه‌ای و تحلیلی صورت گرفته؛ شناخت و تحلیل جنبه‌های تفسیری؛ اعم از شأن و اسباب نزول، دلالت کلی آیه، نکات تفسیری، مبحث قتال و تناسب، درآیات سوره توبه با محوریت ﻗﺘﺎﻝ و جهاد است. به تناسب تحلیل های صورت گرفته می توان اذعان کرد رویکرد (قتال و جهاد) در سوره توبه آیات لحن شدیدتری به خود می‌گیرند.

در علم رجال و دانش جرح‌ و تعدیل برای دستیابی به احادیث معتبر، اسناد روایات بررسی می‌شود. اندیشه‌وران رجالی، برای اعتباریابی اسانید و داوری درباره هر یک از راویان، الفاظ و اصطلاحات خاصی پدید آورده‌اند. بر سر معنا و دلالت برخی از این اصطلاحات، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. ازاین‌رو، بهره‌گیری از مطالعات معنایی در بازنگری معنای دلالی اصطلاحات می‌تواند روشی کارآمد برای بررسی اسانید باشد. رویکرد اصلی این پژوهش، شناخت مفهوم دقیق اصطلاح «منکرالحدیث» و تحلیل مراتب و درجات آن بر منحنی اصطلاحات جرح‌وتعدیل است. اندیشمندان علم رجال درباره معنای دلالی این اصطلاح و اطلاق آن بر جرح راوی، ضعف روایات و یا هر دو معنای ذکرشده، دارای اختلاف دیدگاه هستند؛ به همین دلیل، ابهام فراوانی در زمینه درجه‌ای که این اصطلاح از آن حکایت می‌کند ـ یعنی زیاد، متوسط یا کم ـ وجود دارد. در این مقاله کوشیده‌ایم ضمن نزدیک کردن آراء مختلف به هم، مرتبه این اصطلاح را نشان دهیم و حدود دلالی آن را ترسیم نماییم.

این نوشتار با رویکرد زبان‌شناسیِ شناختی و به‌روش توصیفی‌تحلیلی، اقسام سه‌گانهٔ استعاره‌های مفهومی در سورهٔ یوسف را تحلیل و بررسی می‌کند. نخست، ماهیت استعارهٔ مفهومی و انواع آن، معرفی و تبیین و سپس مفاهیم به‌کاررفته در سورهٔ یوسف در قالب استعاره‌های ساختاری، جهتی و هستی‌شناختی بررسی و تحلیل می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که در سورهٔ یوسف مفهوم زندگی در ساختار سفر و تجارت، زمان در قالب مکان و شیء متحرک و دانستن در قالب دیدن، مفهوم‌سازی و ارائه شده است (استعاره‌های ساختاری). افزون بر این در این سوره مفاهیم قدرت، برتری، فضل، مقام و مرتبهٔ معنوی بر اساس نظریه مذکور مفهوم‌سازی شده‌ و در حوزهٔ استعاره‌های هستی‌شناختی، مفاهیم عهد و پیمان، نیرنگ، حقیقت، بوی یوسف و گمراهی، ماهیت جسمانی یافته‌ و در قالب اشیا برای شنونده مجسم شده‌ است و مفاهیمی؛ ازجمله نفس، آسیب‌ها و مشکلات، نصرت الهی، عذاب و قیامت بر اساس خصوصیات جانداران مفهوم‌سازی شده‌ است تا شنونده بر اساس شناختی که از اوصاف جانداران دارد، آن‌ها را درک کند.

دانش جرح و تعدیل از وظایف علم رجال الحدیث و جزء مهم‌ترین مباحث آن به‌شمار می‌رود. از جمله مباحث این علم، شناخت الفاظ جرح و تعدیل در کتاب‌های رجالی است. معنا و دلالت بسیاری از الفاظ و اصطلاحات جرح و تعدیل روشن است، اما واژگان و اصطلاحاتی نیز وجود دارند که حدیث‌شناسان بر سر معنا و دلالت آن‌ها به توافق نرسیده‌اند. از جملۀ این اصطلاحات «قریب الأمر» است. قریب الأمر در منابع رجالی شیعه در موارد قابل توجهی به‌کار رفته‌است. علما و پژوهشگران حدیثی در گذشته و حال، در تعریف قریب الأمر چند معنا را نظیر قریب به مذهب و اعتقاد، قریب به حدیث و روایت و قریب به وثاقت و عدالت محتمل دانسته‌اند. به همان نسبت، آنان در دلالت این واژه بر جرح و تعدیل نیز دچار اختلاف شده‌اند. در این نوشتار به دلایلی، معنای قرب به وثاقت و عدالت برگزیده و نشان داده شده‌است که قریب الأمر اصطلاحی در میان اصطلاحات جرح و تعدیل است که حالتی بینابین دارد و در کاربرد نزد رجالیان شیعه در معنایی نزدیک به وثاقت به‌کار رفته‌است.

واژه‌های «خَرَصَ» و «ظنّ» از جمله کلماتی هستند که در تعدادی از آیات هم‌نشین و در معنا مترادف دانسته شده‌اند. پژوهش حاضر بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی معنای این دو واژه در قرآن بپردازد، بنابراین با معناشناسی این دو واژه و تحلیل سیاق و بافت آیات قرآن، معنای این دو کلمه تبیین و در نهایت تمایز بین آن دو ارائه می‌شود. یافته‌های تحقیق بیانگر این است که اصل معنای واژه «خَرَصَ» تخمین و حدس است و در زبان عرب در مورد تخمین خرماهای نخل به‌کار می‌رود. در صیغه مبالغه (خراص) به معنای کسی است که در تخمین خود اقوال مختلف دارد که آن اقوال پایه و اساسی ندارند. مترجمان فارسی آن را به معنای دروغ، گمان، پندار، تخمین، بیهوده بافتن، یاوه‌گویی، بیان کردن نادرست، فراموش کردن سخنان الهی و تابع نفس شدن، گزافه، افترا، حدس، بی‌ربط‌گو معنا کرده‌اند و بر هرکدام از آن‌ها (به‌جز تخمین و حدس)، نوعی نقد وجود دارد که در مقاله حاضر به آن پرداخته شده است و معنای صحیح واژه «ظن» همان گمان است و در آیاتی که آن‌ها با هم آمده‌اند، در واقع ابتدا از عقیده و سپس از بیان آن عقیده سخن گفته شده است.

اختیار معرفه الرجال معروف به رجال کشّی از جمله اصول رجالی متقدم امامی است که فراگیر روایات و گزارش‌های رجالی دربارۀ راویان غالباً شیعی است. یکی از ویژگی‌های این کتاب، وجود روایات مختلف و متعارض دربارۀ برخی از راویان است. در این مقاله بر آنیم تا به‌شیوۀ توصیفی تحلیلی، علل و عوامل وجود اختلاف در گزارش‌های رجال کشّی و به‌تبع آن، عوامل شکل‌گیری روایات متعارض مدح و ذم دربارۀ برخی راویان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. تقیه، تاریخ‌مندی برخی روایات، جعل و تحریف روایت، بدفهمی و سوءبرداشت سخنان و اندیشه‌های راوی، بدفهمی سخنان امام دربارۀ راوی، خطای مؤلف در تشخیص روایت مربوط به راوی، اختلاف اصحاب امامانk در حوزه‌های مختلف علمی و اختلاف دیدگاه مشایخ رجالی در توصیف راویان از مهم‌ترین عوامل پیدایش بروز اختلاف در روایات و گزارش‌های رجال کشّی است. در این ‌بین، عامل اصلی و مهم بسیاری از روایات متعارض رجال کشّی پدیدۀ جعل و تحریف احادیث است.

یونس بن ظَبیان یکی از راویان شیعی متهم به غلوّ در عصر امام صادق (ع) بوده است که در منابع روایی شیعه، نوعاً راوی روایاتی در زمینه عقاید و اخلاق است. رجالیان پیشین او را به سبب غلو، کذب و وضع حدیث تضعیف کرده‌اند و متأخران نیز این تضعیف را پذیرفته‌اند. درباره این راوی گزارش‌های متعارض مدح و ذم نقل شده است. در این مقاله به منظور دریافت اسباب و زمینه‌های صدور حکم رجالی تضعیف یونس بن ظبیان، روایات مدح و ذم او و نیز مرویات وی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتیجه این تحلیل‌ها ضعف و ناکافی بودن دلالت روایات مدح و نیز صحت و تصریح یکی از مهم‌ترین روایات مذمت یونس بن ظبیان است. همچنین منشاء اتفاق نظر متقدمان رجالی بر تضعیف یونس بن ظبیان رفتار احتیاط آمیز راویان امام رضا (ع) در مواجهه با روایات یونس بن ظبیان بوده است. عیّاشی، کشّی، ابن غضائری و نجاشی هر یک به پیروی از مشایخ رجالی خود، بر تضعیف یونس بن ظبیان و بی اعتباری روایاتش، حکم داده‌اند.

در قرآن کریم دو واژه مترادف‌نمای «عَبَس» و «بَسَر» در آیه بیست‌ودوم سوره مدّثّر: «ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ» آمده است. واژه‌شناسان و مفسران برای معنای این دو واژه‌ أقوالی را بیان کرده‌اند؛ چنانکه برای «عبس» سه معنا و برای «بسر» یازده معنا بازگفته‌اند که نشان‌دهنده إختلاف نظر میان آنان است. در این مقاله برای روشن‌شدن معنای این واژه‌ها ضمن مراجعه به منابع لغوی و دریافت معانی صحیح واژه، به بررسی دیدگاه‌های مفسران با توجه به سیاق آیه پرداخته شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که مناسب‌ترین تعبیر در این سیاق برای «عَبَسَ» أخم‌کردن و برای «بَسَرَ» مکث و ایستادن همراه با تفکّر است. این نظریه افزون بر هماهنگی با سیاق و أقوال برخی از واژه‌شناسان و مفسران، به دفع شبهه ترادف نیز می‌پردازد.