جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرق‌شناسی«Orientalism» نوعی از مطالعات غربیان (کشورهای واقع در قاره اروپا و آمریکای شمالی) است که بمدت طولانی دنیایی شرق (کشورهای واقع در شرق اروپا) را مورد مطالعه قرار داده است؛ شرق‌شناسی آنان به حوزه‌ها و بخش‌های گوناگون تقسیم‌بندی می‌شود؛ محققانی که در مطالعات شرق‌شناسی مشارکت دارند را مستشرق «Orientalist» می‌نامند. ایران‌شناسی، از جمله حوزه‌های مهم مطالعاتی مستشرقان است، که سیر مراحل تحقیقی گوناگونی را پشت سر گذاشته است. این مسئله به لحاظ شناخت واقعی ایران، ابتدا به طریق مسافرت سیاحان به ایران آغاز گردیده و بعد هم توسط مستشرقان، با تحلیل گزارشات سیاحان که در قالب سفرنامه‌ها و منابع دست اول ایرانی بوده، اقدام به تلاشهای در جهت شناسائی دوره‌های تاریخی کشور ایران نموده‌اند. شناسائی دوره تاریخی سلسله صفویه در ایران نیز ابتدا از طریق شناخت عملی سیاحان حاصل گردید و بعد از سقوط این سلسله به طریق نظری با مطالعات مستشرقان در کشورهای غربی گسترده‌تر شد. سنت صفوی پژوهی در کشورهای غربی بسته به نوع نگرش و سنت ایران‌شناسی آن دولت‌ها متفاوت از همدیگر می‌باشد، که به دو حوزه شرقی با محوریت کشور روسیه که نگرش تاریخ نگارانه مارکسیستی توسط مستشرقان آن کشور تحقیقات سودمندی در صفویه پژوهی موجب گردیده است؛ و صفویه پژوهی در غرب اروپا و آمریکا که مستشرقان این حوزه تحقیقات بسیاری در خصوص تاریخ صفویه انجام داده‌اند. طرح پژوهشی این پایاننامه: بررسی علل «انحطاط و سقوط» دولت صفویه از دیدگاه مستشرقان است. چون ابتدای شناخت دقیق دنیای غرب از ایران عصرصفویه و دولت آن توسط سیاحان صورت پذیرفته، لذا ابتدا به بررسی دیدگاه سیاحان در مورد علل انحطاط دولت صفویه با تکیه بر اظهار نظر خود آنان از زمان مرگ شاه عباس اول که دوره وی را عصر طلائی و اوج قدرت و شکوه دولت صفویه می نامیدند، تا سقوط دولت صفویه بیان گردیده است. در تعریف سیاحان، عوامل زمینه ساز انحطاط دولت صفویه بعد مرگ شاه عباس اول بخشی مربوط به اقدامات خود شاه عباس اول و بخشی دیگر مربوط به اقدامات چهار شاه بعد از وی می باشد. این عوامل مربوط می شوند به: مرگ شاه عباس اول، اوضاع و احوال شاهزادگان، ضعف‌های نظامی، اقتصادی و فساد درباری، قدرت مطلقه، که در قالب شرح زندگانی شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان، شاه سلطان حسین که توسط سیاحان بیان گردیده است.مرحله دوم شناسائی علل انحطاط و سقوط دولت صفویه، مربوط به مستشرقان کشورهای اروپا و آمریکا می‌باشد. تحقیقاتی که آنان در خصوص علل انحطاط و سقوط دولت صفویه انجام داده‌اند، متکی بر ایدئولوژی و منطق تاریخی نگاری و نیز، علایق خاص کشورشان در زمینه ایران‌شناسی می‌باشد. تعدای چند از تحقیقات مستشرقان کشورهای چون انگلستان، فرانسه، آلمان، هلند، آمریکا، روسیه که در مورد عوامل انحطاط و سقوط دولت صفویه تحقیقاتی نموده اند، برای کنکاش مسئله مورد پژوهش انتخاب شده است.

همچون امروز، در جهان گذشته نیز توسعه طلبی دولت ها معمولاً نیازمند توجیهاتِ مشروعیت بخش بود. این توجیهات بیش از آنکه بازتاب همه واقعیت باشد بهانه و دستاویز بود. در آن روزگاران یکی از مهم ترین بهانه های توسعه طلبی حکومت ها دستاویزهای دینی بود. ازجمله در میان حکومت های مسلمان نیز معمولاً برای افزایش قدرت و قلمرو، گسترش دین و برپائی احکام آن یکی از مهم ترین بهانه ها به شمار می آمد. انجام فریضه جهاد برای گسترش دین اسلام اصلی ترین مستمسک مسلمانان برای کشورگشائی در سرزمین های غیر اسلامی بود. امّا آنگاه که برخی از این گونه حکومت ها می خواستند در درون سرزمین های اسلامی و علیه دیگر رقیبان مسلمان خود دست به توسعه طلبی بزنند، از آنجا که حکم جهاد کاربرد چندانی برای لشکر کشی در درون دارالاسلام نمی توانست داشته باشد، تلاش برای برپاداشتن برخی دیگر از احکام دین را دستاویز خود می کردند. یکی از این دست بهانه ها، تلاش برای کمک به انجام فریضة حجِ اتباع خود بود. از آنجا که پیش نیاز انجام چنین فریضه ای امنیت راههای گذر حاجیان از سرزمین خود تا مکه و مدینه بود، دولت های مسلمان همواره یکی از وظایف خود را برقراری چنین امنیتی می دانستند و به همین بهانه و در واقع برای توجیه توسعه طلبی خود، در قلمرو همسایگان دست به دخالت و کشورگشائی می زدند. در ایران به نظر می رسد دولت های مسلمان شرق ایران بیشتر به این بهانه دست یازیده باشند. چه حاجیان سرزمین آنان بودند که برای انجام حج باید از مرکز و غرب ایران گذر می کردند. طرح چنین ادّعاهائی در تاریخ ایران بعد از اسلام، گویا از روزگار غزنویان آغاز و تا میانه های روزگار صفویه ادامه یافته است. در این نوشته تلاش شده است روند طرح این ادّعاها از سوی دولت های مستقر در شرق ایران در مناسباتشان با دولت های مرکز و غرب ایران در دورة یادشده بررسی شود. از این روی این یک مطالعة طولی و تا اندازه ای مقایسه ایست و سعی می کند چگونگی زنده بودنِ یک ادّعا را در طول چند دوره از تاریخ ایران نشان دهد.

با ورود اسلام به ایران و فراگیری فرهنگ اسلامی در پهنۀ جغرافیایی و فرهنگی ایران، بسیاری از سنت‌ها و نمادهای اسلامی در ایران گسترش و تقویت شدند. برخی از این سنت‌ها دارای پیشینه‌ای در ایران پیش از اسلام بودند که در دورۀ اسلامی دستخوش دگرگونی ‌شدند و با الگوهایی ایرانی-اسلامی تداوم ‌یافتند. امور عام‌المنفعه و خیرات و سنت وقف از مسائل فرهنگی و دینی جامعه ایران به شمار می‌رود؛ این سنت در تمامی مکاتب دینی و فرهنگ‌ها با تعابیر و عناوین مختلف دارای پیشینه و جایگاه می‌باشد که در زمان ساسانیان نیز در ایران وجود داشته است. با ورود و فراگیر شدن دین اسلام در ایران سنت وقف که با بطن دین اسلام همخوانی داشت با بهره‌گیری از تجربیات و پیشینۀ آن در دوره ساسانی به عنوان یک سنت و نهاد بسیار مهم در جامعه ایرانی - اسلامی با شکلی جدیدتر تداوم یافت. وقف به عنوان نهاد و سنتی دینی در جریان دگرگونی‌های ایران در سده‌های اول تا هفتم هجری، توانست کارکردی تعیین کننده‌ در امور علمی و آموزشی، رفاهی و خدمات عمومی، نهادهای دینی و اقتصادی و شهرنشینی جامعۀ ایران داشته باشد و در شکل گیری و گسترش هر یک از مولفه‌های ذکر شده به ایفای نقش بپردازد. کاربرد، اهداف و موارد مصرف وقف باتوجه به شرایط مختلف فرهنگی و منطقه‌ای جامعه ایران و متناسب با شرایط هرکدام از حکومت‌های متقارن و یا سلسلۀ سلجوقی دارای تمایزات خاص خود بود. هر یک از سلسله‌های حاکم بر ایران با توجه به مذهب غالب آن دوره و نگرش سیاسی خویش با مسئله وقف برخورد کردند و به همین خاطر لازم است تا در روند پژوهش تأثیر دید سیاسی و بینش فرهنگی سلسله‌های حاکم بر وقف مورد ارزیابی قرار گیرد. از دیگر سو به دلیل عام‌المنفعه بودن مسئله وقف بررسی جایگاه گروههای مختلف در آن و نقش آنها در این مسئله لازم می‌باشد. تا میزان تأثیرگزاری گروههای مختلف در مسأله وقف مشخص شود. از آنجا که دورۀ مورد بررسی دارای پیوستگی‌های فرهنگی و اجتماعی می‌باشد. برای دستیابی به یک روند منسجم و به هم پیوسته از ارتباط سنت وقف با جامعۀ ایران، لازم است تا کارکرد و ماهیت و ساختار وقف در یک فرآیند تاریخی مورد بررسی قرار گیرد تا چارچوبی از روند دگرگونی این سنت و تعامل آن با تحولات تاریخی ایران در سده‌های مورد بررسی به دست آید. روش پژوهش نیز توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر اسناد و مدارک کتابخانه‌ای و آرشیوی است. یافته‌ها نشان می‌دهد در سده‌های مورد بررسی حکومت‌ها با رویکردهای مذهبی مختلف اعم از حنفی و شافعی و گاهی موارد شیعی به فعالیت‌های فرهنگی، علمی و مذهبی پرداختند. این رویکردهای متفاوت، سبب کارکردهای مختلف نهاد و سنت وقف باتوجه به دید و گرایش مذهبی و سیاسی حکومت‌ها می‌گردید. نهاد وقف در خدمت توسعه نهادهای دینی، آموزشی و علمی در راستای سیاست‌های مذهبی و فرهنگی حکومت‌ها قرار گرفت. در این دوران که تجارت و شهرنشینی رونق داشت نهاد وقف در راستای اهداف و سیاست‌های اقتصادی هر یک از حکومت‌ها به خدمت گرفته شد و موجبات توسعۀ راهها و رونق تجارت و شهرنشینی را فراهم می‌‌آورد. بسیاری از تأسیسات عام‌المنفعه نیز که توسط حکومت‌ها ایجاد شدند عموماً با تکیه بر سنت وقف توسعه یافتند. در مجموع وقف همسو با تحولات تاریخی، فکری، فرهنگی ایران و با نگرش حاکمان به کار گرفته شد و از شرایط تاریخی جامعۀ ایران تأثیر پذیرفت.

حضور برادران شرلی در ایران اتفاق چند جانبه ای بود. آنها در آمدن به ایران حامل پیغامی از انگلستان و جهان مسیحیت به شاه بودند و چندی در ارتش شاه مشغول تعلیم قوای ایرانی و ساخت توپخانه شدند. آنها همراه ایرانیها با ترکان عثمانی جنگیدند و هر دو از سوی شاه عباس برای اهداف سیاسی ـ تجاری به اروپا رفتند. هدف شاه از ارسال آنها فعال کردن جبهه غرب علیه ترکان عثمانی بود که در حقیقت خواسته قلبی دنیای مسیحیت، پاپ وکشیشان مسیحی نیز به شمار می آمد. آنتوان شرلی یک بار از سوی شاه عباس به اروپا رفت و بدون کسب نتیجه ای، به ایران برنگشت. رابرت شرلی، برادر کوچکتر که محترمانه به صورت گروگان در ایران بود نیز بنا به اعتماد و علاقه وافر شاه به او، دو بار عازم اروپا شد. در مجموع، ماموریت این دو برادر اگرچه نتایج عملی چندانی دربرنداشت، اما باعث نزدیکی و رونق فعالیتهای سیاسی بین ایران و اروپا شد؛ بویژه آنکه آنتوان و رابرت سفارتهای خود در اروپا را محدود به کشور خاصی نکرده، از تمام دول قدرتمند آن زمان و نیز پاپ غافل نبودند. ماموریت این دو برادر واکنشهای متفاوتی را در میان کشیشان مسیحی اروپایی در ایران برانگیخت. کارملیت ها اگر چه در ابتدای امر در ارزش واهمیت ماموریت برادران شرلی در شک و تردید بودند، اما بزودی با سفارش پاپ درخصوص شرلی ها و بویژه رابرت شرلی که همسرش «ترزا» نیز به دست کارملیت ها غسل تعمید یافته بود، از برادران شرلی حمایت کردند. در عوض، کشیشان آگوستینی پرتغالی، ملیت این دو برادر و حضور موثر آنها در ایران را مغایر با منافع اسپانیا و پرتغال ارزیابی نمودند، بویژه آنکه شاه عباس با کمک انگلیسیها توانست پرتغالیها را از جنوب ایران و هرمز اخراج کند. در مجموع، سفارت شرلی ها به اروپا ازجانب شاه عباس اول، اگر چه نتایج عملی برای ایران در بر نداشت، اما باعث رونق فعالیت کشیشان مسیحی در ایران شد.