جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران در تفسیر فرازهای: «انظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ» و «وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ» در سوره انعام درباره امکان یا عدم امکان بیان کذب در روز قیامت و اینکه کافران در این آیه درباره چه چیزی دروغ می گویند، اختلاف نظر داشته و آراء ایشان در سه دسته اصلی قابل تقسیم است. این پژوهش با بررسی آراء و دلایل ارائه شده توسط مفسران و با توجه به ارتباط آیات نشان می دهد بیان دروغ در قیامت ممکن است. همچنین درباره اینکه مشرکان در این آیات درباره چه چیزی دروغ می گویند، نشان می دهد جدای از بحث صدق و کذبِ آرزو و وعده که توسط مفسران مطرح شده است، در این آیه احساس یا مفهومی از ابراز ایمان وجود دارد که مفسران به آن نپرداخته اند. توجه به عبارت هایی که در همین آیات و آیات قبل و بعد آنها آورده می شود، نشان می دهد مشرکان در ظاهر تسلیم شده و ایمان آورده اند و دروغ در این آیه مربوط به همین ابراز ایمان مشرکان است

در تفسیر عبارت «ثُمَّ قَضی‏ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ» (الانعام، 2)، آراء مختلفی از سوی مفسران مطرح شده است. واژه «اجل» در تفاسیر به معنای مدت زمان تولد تا مرگ، اجل محتوم، اجل آخرت، خواب، اجل قابل تقدیم و تاخیر، اجل دنیا، اجل بعث و اجلی که در لوح محو و اثبات ثبت شده است، آورده شده است. همچنین در تفسیر «أَجَلٌ مُسَمًّی» اختلاف زیادی در میان آراء مفسران دیده می‌شود و آن را به: فاصله زمانی مرگ تا قیامت (مدت زمان برزخ)، اجل قابل تقدیم و تاخیر، اجل دنیا، اجل قیامت، اجل مرگ، اجل ثابت و محتوم، فاصله زمانی خلقت تا مرگ و ... تفسیر کرده‌اند. صرف نظر از آرائی که هیچ دلیلی برای آنها ارائه نشده است، سایر آراء در چهار دسته اصلی تقسیم بندی می‌شوند: دسته اول که اجل را مدت عمر و اجل مسمی را مدت زمان پس از مرگ می‌دانند، دسته دوم که اجل و اجل مسمی را در معنای خواب و مرگ گرفته‌اند، دسته سوم که اجل را محتوم و اجل مسمی را غیر محتوم می‌دانند و دسته چهارم که اجل را قابل تقدیم و تاخیر و اجل مسمی را محتوم و ثابت می‌دانند. این پژوهش با بررسی دلایل مفسران در ارائه این آراء و با تکیه بر ارتباط آیات و با توجه به ترتیب و ارتباط میان واژگان در این آیه نشان می‌دهد چگونه بررسی سیاق و ارتباط واژگان در تفسیر تطبیقی این آیه به کمک مفسر می‌آید. همچنین توضیح خواهد داد اجل مطابق پیامد اعمال انسانها قابل تقدیم و تاخیر بوده و اجل مسمی، اجلی در علم خداست که در پایان زندگی هر فرد زمان وقوع این دو اجل بر هم منطبق می‌شود.

وجود اختلاف در معنای واژه «الصمد»، مفسّرین را به تکاپویی عجیب انداخته‌است. روایت تفسیری امام حسین (ع) با تعبیر «لا جوف له»، برخلاف دیدگاه مخالفان که آن‌ را ملهم معنای تشبیه و تجسیم دانسته و مآلاً آن‌‌ را مردود قلمداد کرده‌اند، به دلایل: همسویی با هدف سوره و ایفای نقش مؤثّر در شبکه ارتباطی آیات سوره، هماهنگی با کشفیّات جدید علم تجربی و برخورداری از تأیید دیگر روایات، زمینه بررسی این روایت را به سمتی سوق می‌دهد که معانی سه‌گانه عرضه شده توسّط مخالفان روایت تفسیری امام حسین (ع)، اندراج معنایی واحد یافته و با تصحیح پیش‌فرض این گروه، ادّعای تشبیه به بوته فراموشی سپرده می‌شود.

این پایان نامه جستجوی ارتباط شبکه‌ای آیات را در سوره احقاف عهده‌دار شده است تا فارغ از بررسی‌های نظری، عملاً کیفیت ارتباط آیات این سوره به تصویر کشیده شود. به این منظور، از رهگذر استخراج موضوعات آیات و سازماندهی آنها در سوره، هفت خط اصلی- ارتباطی که عبارتند از: توحید، انذار، حقایق و قوانین تکوینی، معاد، نبوت و رسالت، مخالفان حق، مؤمنان، شناسایی شده است. آنگاه ضمن دقت در نحوه جا‌‌ به‌ جایی بین خطوط یاد شده و یافتن نقاط ظاهراً منقطع و نحوه اتصال آنها از طریق استخراج ساختار سوره بر اساس هدف سوره و آیه کلیدی و در نهایت با کشف و شناسایی نکات تازه گامی برای پدیدار ساختن شبکه ارتباطی آیات در این سوره برداشته شده است.

روایات تفسیری ذیل آیات قرآن کریم، روشن­کننده معنا و مصداق برخی آیات درباره ائمه معصومین (ع) هستند. یکی از اوصاف مطرح شده در روایات برای اهل بیت (ع)، «اهل ذکر» است که در آیات 43 سوره نحل و 7 سوره انبیاء با عباراتی مشابه بیان شده­ است: ﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالًا نُّوحِى إِلَیهمْ فَسْئَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُون﴾. آنچه در ایجاد اختلاف در تفسیر و تعیین مصداق برای این آیات قابل ملاحظه است، تقابلی ظاهری است که میان برخی روایات وارده در این موضوع با سیاق این دو آیه جلب نظر می­کند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی پس از ارائه گونه‌شناسی و دسته‌بندی آراء مفسران، روایات تفسیرگر مربوط به آیات را ارائه نموده و با تبیین قرائنی از سیاق آیات، سعی در روشن­ساختن هماهنگی موجود میان روایات و فحوای آیات دارد. از پژوهش حاضر این نتیجه­ به دست آمد که علاوه بر اثبات عدم وجود تعارض میان روایات و سیاق آیه، در سوره انبیاء مفهوم اهل بیت به عنوان مصداق اهل ذکر در قالبی دوپهلو و در لفافه و پوسته­ اهل کتاب بیان شده است؛ اما در سوره نحل، مصداق اهل ذکر با تعریف ذکر به قرآن، جز اهل قرآن به شکل اعم و اهل بیت (ع) به شکل اخص نخواهد بود.

در شأن نزول آیه8 سوره انسان آمده است که اهل‌بیت(ع) به مدت سه روز متوالی طعام خود را در حالی بخشیدند که خود روزه و محتاج آن طعام بودند. ظاهراً نحوه انفاق در اینجا افراطی است و اعتدال در آن رعایت نشده؛ لذا میان کیفیت اطعام توسط معصومین(ع) و آیه«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ...»(اسراء/29) تعارض وجود دارد. بررسی این شبهه در جهت صیانت از حریم عصمت ابرار ضرورت دارد؛ لذا این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی از دو منظر به تحلیل تعارض مذکور پرداخته: 1-تفاوت سیاق در دو آیه 2-تفاوت در ظرفیت وجودی انسان‌ها و نسبیت مفاهیم. در انتها این نتیجه بیان شده که سیاق کلام در سوره انسان مدح و تمجید است و نمی‌تواند با آیه29 اسراء که در آن اعتدال در انفاق توصیه شده مغایر باشد، همچنین بر مبنای آیه«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»(بقره/286) و تفاوت ظرفیت وجودی انسان‌ها، محدوده اعتدال در انفاق نزد هر انسانی متفاوت است. بنابرین در شیوه اطعام توسط ابرار اعتدال رعایت شده، لکن اعتدالی در سطح عالی خود.

مفسران در تفسیر آیه «قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی» (اعراف/143) درباره اعتقاد حضرت موسی(ع) در لحظه بیان این کلام، به امکان یا عدم امکان رؤیت خداوند اختلاف کرده و به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته ی اول معتقدند این آیه نشان می‌دهد حضرت موسی(ع) در این کلام خود، رؤیت خداوند را ممکن می‌دانسته و علت درخواست را این موارد می‌دانند: برای یقین قلبی، شک در اثر وسوسه شیطان، منافات نداشتن با مقام نبوت به دلیل توبه، درخواست امکان رؤیت از خدا و نهایتاً نداشتن درجه ومقام رؤیت. دسته دوم از مفسران با اعتقاد به اینکه حضرت موسی(ع) رؤیت خدا را غیر ممکن می‌دانسته است دلایل درخواست رؤیت را اینگونه مطرح می‌کنند: طلب رؤیت از اشتیاق زیاد، این درخواست برای قوم بنی اسرائیل بوده است، مربوط بودن درخواست به دیدن آیات الهی و نه رؤیت خداوند، مقصود در این آیه دیدار قلبی و علم ضروری بوده است و بالاخره اینکه حضرت از خداوند خواسته که با آیات قیامت خود را نشان دهد. این پژوهش با بررسی آراء و دلایل مفسران وبا تکیه بر ارتباط میان آیات و واژگان این آیه نشان خواهد داد درخواست رؤیت خداوند از طرف حضرت موسی(ع) با علم به عدم امکان آن، و تنها از سر شوق حاصل از شنیدن کلام پروردگار و برای انس بیشتر مطرح شده است.

پروژه حاضر با فرض وجود پیوند و انسجام بین آیات قرآن، به بررسی ارتباط آیات هر یک از سوره‌های فرقان، شعرا و نمل پرداخته است تا عملاَ کیفیت ارتباط آیات در یکایک این سوره‌ها را نشان دهد. در این راستا از رهگذر استخراج موضوعات آیات و سازماندهی آن‌ها در سوره فرقان، نه خط ارتباطی خداوند، مخالفان حق، اهل حق، رسالت، معاد، آیات الهی، ملائکه، تاریخ و درس عبرت، قوانین تکوینی، در سوره شعرا نه خط ارتباطی خداوند، مخالفان حق، اهل حق، رسالت، قیامت، آیات الهی، تاریخ و درس عبرت، قوانین و سنن الهی، شیوه‌های تربیتی و در سوره نمل ده خط ارتباطی خداوند، مخالفان حق، مومنان، رسالت، آخرت، آیات الهی، تاریخ و درس عبرت، حقایق و سنن، علم و شکرگزاری شناسایی شد. شایان ذکر است تبیین ارتباط آیات هریک از سوره‌های فرقان، شعرا و نمل زیر مجموعه طرحی بزرگتر می‌باشد که ناظر به کلیه سوره‌های قرآن است و هم اکنون در دست اجرا می‌باشد.

سنت استبدال و استخلاف، از مهمترین سنت‌های الهی در راستای موعودباوری و مهدویت است. براساس این دو سنت در طول تاریخ افراد و اقوام جایگزین افراد و اقوام دیگر شده تا برجستگانی که از هر نظر بی‌نظیر هستند، به منصه ظهور برسند. این تبدیل در راستای هدف خلقت و تجلی عبادت عاشقانه توسط آن برجستگان صورت می‌گیرد. ارتداد، کوتاهی نسبت به احکام الهی و جهاد از مهم‌ترین عوامل استبدال و استخلاف است. محبوب خداوند، محب خداوند، فروتنی، مجاهدت در راه خداوند و عدم هراس از سرزنش سرزنش‌کنندگان از مهم‌ترین ویژگی‌های قوم جایگزین است. این دو سنت در راستای هدف خلقت است و هدف خلقت انتخاب افراد برگزیده است که با ظهور قائم آل محمد4 به اکمال می‌رسد.

یکی از موضوعات مهم و اساسی در مبانی تفسیر، نحوه‌ی چیدمان و سازماندهی است. طبقه‌بندی جامع و ایده‌آل مبانی تفسیر بر اساس معارف الهی و معارف بشری صورت می‌پذیرد که به طور خلاصه عبارتند از: 1-مبنای نقل: و 2- مبنای عقل. مبنای نقل شامل قرآن و سنت و مبنای عقل شامل گرایش استدلالی، ذوقی، علمی-تجربی و تاریخی-اجتماعی است. اصولی- فقهی، کلامی و فلسفی زیر مجموعه گرایش استدلالی و عرفانی و ادبی زیر مجموعه گرایش ذوقی به حساب می‌آیند. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به ارزیابی دیدگاههای ذهبی، رومی، عمید زنجانی و بابایی روی آورده است. عمکلرد صاحبنظران فوق نشان می‌دهد که طبقه ‌بندی‌های ارائه شده با لغزش‌های و ناکارآمدی‌هایی همراه است. ضعف‌های آنان مربوط به کاستی در تعداد مبانی تفسیر، بی‌توجهی به چینش صحیح، تداخل موضوعات گوناگون، خلط حوزه معنایی مباحث تفسیرشناسی، استفاده از شعبه های فرعی در جایگاه اصلی، تداخل انواع مبانی تفسیر، وجود ساختار مطلوب، بکارگیری استفاده انحصاری، عدم تمایز میان انواع مبانی تفسیر و انواع تفسیر و اراده کلی از عنوان جزئی و اراده جزئی از عنوان کلی است.