جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عارفان مسلمان بر این باورند که قرآن کریم حقیقتی گسترده از عرش تا فرش و وجودی دارای مراتب متعدد است که در هر عالمی به صورت متناسب با آن عالم جلوه‌گر شده و در عالم طبیعت نیز خود را به صورت الفاظ و نقوش نشان داده است. نویسنده به منظور ترویج هرچه بیشتر علوم و معارف قرآنی و نیز به منظور نشان دادن استناد بسیاری از مدعیات عارفان مسلمان به ادله قرآنی و روایی، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای، ضمن طرح اصل این ادعا و بیان نمونه‌هایی از سخنان عارفان، نشان داده است که این مسئله با ظواهر آیات و روایات متعدد قابل تأیید است؛ از جمله آیاتی که بر نزول قرآن دلالت می‌کند؛ آیاتی که از وجود حقیقت قرآن نزد خدا سخن می‌گوید؛ و همچنین آیاتی که از وجود قرآن در «لوح محفوظ» و یا در «کتاب مکنون» الهی خبر می‌دهد. از جمله روایات نیز به روایت دال بر محشور شدن قرآن به بهترین صورت و روایتی که قرآن را ریسمانی آویخته از عرش تا فرش معرفی می‌کند، استناد شده است.

یکی از اصول ادیان توحیدی، «نبوت» است که خود مبتنی بر وحی است. اندیشمندان دیدگاه‌های متفاوتی درباره حقیقت وحی و ابعاد گوناگون آن دارند. در این میان، گروهی از روشنفکران معاصر با استناد به برخی از کلمات عرفا، رویکردی متفاوت اتخاذ و نظراتی شاذ در باب وحی ارائه کرده‌اند. از جمله این افراد عبدالکریم سروش است. از منظر وی وحی همان رؤیا و رؤیا نیز همان وحی است و قرآن از جنس خواب، و نبی اکرم(ص) نیز راوی رؤیاهای رسولانه است. از دیدگاه وی، قرآن کلام محمد(ص) است و به صورت مجازی به خدا نسبت داده شده است. وی معتقد است: جبرئیل وجودی عینی و خارج از خیال پیامبر(ص) ندارد. درواقع وی نقش واسطه‌گری جبرئیل در انتقال وحی را نفی کرده و پیامبر(ص) را همه‌کاره وحی معرفی می‌کند. او برای تبیین دیدگاه خویش، از آراء اهل معرفت در باب متافیزیک وصال و قرب نوافل و فرائض بهره می‌جوید. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی اصل ادعای سروش و استشهادات عرفانی وی، می‌پردازد و روشن می‌سازد که اصل ادعای او مخدوش و استشهاد ایشان به متافزیک وصال، ناقص و نادرست است؛ زیرا انسان کامل با رسیدن به مقام فنا، فانی فی‌الله می‌شود و در نتیجه فقط مستمع است و سخنی از خویش ندارد.

این مقاله به بیان چهار نظریة معروف دربارة «چگونگی علم خداوند به آفریدگان پیش از آفرینش» و طرح نقاط ضعف و قوت هر کدام از آنها پرداخته است. این نظریه‌ها عبارتند از: (1) نظریة مشائیان که علم پیشین حق به موجودات را، حصولی و تفصیلی و خارج از ذات حق می‌دانستند؛ (2) نظریة شیخ اشراق که علم پیشین حق را اجمالی می‌داند؛ (3) نظریة ابتدایی ملاصدرا که علم حضوری حق‌تعالی به ذات خود را، مستلزم علم حضوری به موجودات پیش از آفرینش آنها می‌داند؛ (4) نظریة نهایی ملاصدرا که علم پیشین حق‌تعالی به موجودات را، حصولی، تفصیلی و در عین حال عین ذات پرودگار می‌داند. نویسندة این نوشتار، با بیان ضعف‌های سه نظریه اول، نظریة چهارم یعنی نظریة نهایی ملاصدرا را برئ از تمام آن اشکال‌ها می‌داند و به عنوان نظریة خود برمی‌گزیند.

اعتقاد به وجود معانی ظاهری و باطنی قرآن، یا به عبارت دیگر تفسیر و تأویل قرآن از مباحث بحث‌برانگیزی است که محققان علوم قرآنی و اسلامی به آن توجه و اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند و به منظور جلوگیری از بدعت و ورود اندیشه‌هایی که با روح شریعت منافات دارد، ضوابط و معیارهایی را برای تأویل عرفانی یا درک حقیقت و باطن قرآن قائل شده‌اند. در پژوهش حاضر سه معیار مهم، شامل ارتباط بین تفسیر ظاهری و باطنی قرآن، مخالفت‌نداشتن معانی تأویلی با قواعد دینی و مخالفت‌نداشتن معانی تأویلی با عقل منور در تفسیر باطنی سوره قدر بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان داده است که معنای باطنی سوره قدر با اصول و ضوابط تأویل عرفانی مطابقت دارد، بدین معنا که معانی ظاهری این سوره در تفسیر باطنی‌اش نهفته است و با قواعد دین اسلام و عقل منور مخالفتی ندارد.

انسان راه‌هاي معرفتي متنوعي به سوي شناخت واقع، ازجمله شناخت خود دارد و هريک از راه‌هاي معرفتي نيز در جاي خود مزيت نسبي دارد. در مقالة «چيستي انسان‌شناسي» براي اثبات مزيت انسان‌شناسي نقلي نسبت به انسان‌شناسي‌هاي عقلي، شهودي و تجربي، اولاً، امتياز‌ها و ويژگي‌هايي براي انسان‌شناسي نقلي، و ثانياً، بحران‌ها و مشکلاتي براي ساير انواع انسان‌شناسي بيان شده است. تقريباً همة امتيازاتي که در مقالة يادشده براي انسان‌شناسي نقلي ذکر شده و همة مشکلاتي که براي انواع ديگر انسان‌شناسي، ازجمله انسان‌شناسي عرفاني بيان شده درخور مناقشه‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور اول مقالة مزبور صورت گرفته، اين است که برداشت‌هاي ظني دانشمندان، داراي جامعيت، اتقان و اعتبار يقيني تلقي شده‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور دوم مقاله صورت گرفته اين است که تفاوت ميان علم حضوري با ترجمه و تفسير آن ناديده گرفته شده است. در نوشتار حاضر، براي دفاع از اهميت و اعتبار انسان‌شناسي‌هاي غيرنقلي، به‌ويژه انسان‌شناسي عرفاني، بخش‌هايي از ادعاهاي مقالة مزبور را نقل و بررسي کرده‌ايم.

چيستي معيار ارزش اخلاقي در اسلام و تأثيرپذيري آن از معرفت حصولي و حضوري به خداوند متعال، مسئله‌اي است که اين تحقيق در‌صدد بررسي آن است. اين مقاله، به روش توصيفي- تحليلي و با بررسي، تنظيم و جمع‌بندي آيات قرآن و روايات و نيز استفاده از آثار علامه مصباح يزدي(ره) و مراجعه به نظرات برخي محققان، به بررسي رابطة معرفت به خدا با معيار ارزش اخلاقي پرداخته است. نتايج تحقيق حاکي از اين است که معيار ارزش اخلاقي در اسلام، قرب الهي است و قرب الهي به معني شهود قلبي خداوند متعال و درک رابطة خود با خداست. معرفت حضوري شهودي به خدا، با معيار ارزش اخلاقي که قرب الهي است، ارتباط مستقيم داشته و ساير معرفت‌ها به خدا، به اندازة تأثيرشان در درک شهودي، در معيار ارزش اخلاقي ايفاي نقش مي‌کنند.

بحث ضرورت مربي اخلاق، يكي از زمينه‌هاي پرچالش در تربيت اخلاقي است. علامه مصباح يزدي(ره)، يکي از انديشمنداني است که در اين زمينه ديدگاه جامعي دارد. اما به‌دليل پراکندگي اين ديدگاه در آثارشان، نظر ايشان در اين مسئله به‌روشني تبيين نشده است. اين مقاله، به روش كتابخانه‌اي براي پاسخ به دو سؤال زير سامان يافته است: آيا از نظر علامه مصباح يزدي(ره)، مربي اخلاق ضرورت دارد؟ آيا فرد بدون مربي توان برنامه‌ريزي در اين زمينه را دارد؟ ضرورت مربي، از چه مرحله‌اي از تربيت اخلاقي فعليت مي‌يابد؟ نتايج تحقيق، حاکي از اين است که علامه مصباح(ره) با توجه به فساد روز‌افزون و تقاضاي جامعه از روحانيت در درمان بيماري‌هاي اخلاقي و رشد معنوي، مربي اخلاق ضرورت مي‌يابد. در پاسخ به سؤال دوم، فرد بدون مربي بايد تلاش فراواني کند و با تسلط به منابع ديني در زمينه تربيت اخلاقي و معنوي برنامه‌ريزي کند.

يکي از مسائل قابل توجه در عرفان اين است که آيا استکبارستيزي با عرفان قابل جمع و يا با آن ناسازگار است؟ اين مقاله با بررسي گفتار و رفتار امام راحل(ره)، در صدد است که اولاً جلوه‌هايي از روحيه و رفتار استکبارستيز را از طريق بيان نمونه‌هايي از سيره و سخن ايشان به نمايش بگذارد. ثانياً، تحليلي عرفاني از آن ارائه دهد. بدين منظور، ابتدا حکاياتي از رفتارهاي استکبارستيز امام در دوران‌هاي مختلف حيات ايشان و در برابر طيف‌هاي مختلفي از مستکبران، بيان شده و در ادامه، برخي سخنان ايشان عليه مستکبران و جبهه استکبار به صورت عام، که به گونة ديگري از روحيه استکبارستيزي آن عارف بالله حکايت مي‌کند، ارائه گرديده است. سپس، تحليلي عرفاني از اين مسئله، که چگونه مي‌شود يک عارف از روحيه‌اي حماسي و استکبارستيز برخوردار گردد و چگونه اين دو جنبة شخصيتي در فردي همچون امام راحل و يا هر فرد ديگري قابل جمع‌اند، ارائه گرديده است. در اين بخش، با تذکر اين نکته که استکبارستيزي بر سه عنصر «شجاعت»، «ظلم ستيزي» و «ايثار» استوار است، تأثير عرفان حقيقي بر حصول و تقويت اين سه فضيلت انساني تبيين گرديده است. روش تحقيق، توصيفي ـ تحليلي و روش گردآوري اطلاعات، کتابخانه‌اي است.

مسأله مورد بحث در این پژوهش، پاسخ به این پرسش است که آیا الفاظ متداولی همچون آب، آسمان، زمین، دست، آمدن و ... که در متون دینی برای برخی از حقایق غیر مادّی و غیر محسوس به‌کار رفته‌اند، در اصل تنها برای برخی از امور محسوس و مادی وضع شده‌اند؛ به گونه‌ای که استعمالشان برای امور غیر محسوس، مجازی باشد و یا موضوع له آنها به ‌گونه‌ای است که مصادیق غیر مادّی این امور را نیز در بر می‌گیرد؟ این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی، ابتدا با ارائه نمونه‌هایی از کلمات اهل معرفت اثبات کرده است که دست‌کم پاره‌ای از آنان از ایده وضع الفاظ برای روح معانی دفاع می‌کنند. همچنین استعمال این الفاظ برای مصادیق مجرّد و غیر مادّی را استعمالی حقیقی و غیر مجازی می‌شمارند. این نوشتار در ادامه ضمن تأیید اصل این نظریه، تحلیلی اصولی و زبان‌شناختی را درباره آن ارائه نموده است.

در اين مقاله، ديدگاه علامه شهيد مرتضي مطهري درباره مخالفان فلسفه در فرهنگ اسلامي تبيين شده است. ايشان در مجموع، پنج گروه را جزو مخالفان فلسفه برمي‌شمرد: معتزله، اهل‌حديث، اشاعره، جريان تلفيقي (تلفيقي از اهل‌حديث و فلسفه حسّي) و عارفان مسلمان. از اين ميان، معتزله، به روش تفکر فلسفي بيش از ديگران نزديک بودند، ولي با وجود اين، روش آنان نيز روش جدلي بود نه برهاني. افزون‌براين، معتزليان برخي از آراي فلسفي را نيز قبول نداشتند. اهل‌حديث، ضمن پرهيز از هرگونه استدلال در زمينه باورهاي ديني، بر لزوم تمسک به ظواهر متون ديني تأکيد مي‌کردند. اشاعره، عقل و برهان عقلي را نه به‌صورت مستقل، بلکه به‌عنوان تابع ظواهر ديني مي‌پذيرفتند. جريان تلفيقي، باوجود برخورداري از ظاهرگرايي اهل‌حديث، از فلسفه حسّي نيز متأثر بودند. و سرانجام عارفان مسلمان، مخالفت‌شان از باب انکار ارزش براهين عقلي نبوده است، بلکه در مقايسه برهان عقلي با شهود قلبي، دست برتر را از آنِ شهود دانسته و پاي استدلاليان را چوبين مي‌شمردند. اين نوشتار درپي بيان ديدگاه استاد شهيد درباره هريک از اين گروه‌ها و پاسخ ايشان به ادله آنهاست.