جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهرست منابع فارسی تحوّل فرهنگی که با بعثت رسول خدا? آغاز گردید، به کمک آیات قرآن کریم در تمام زوایای جامعه جاهلی توسعه یافت. یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی قرآن به عنوان کتاب هدایت، استفاده از "هنر پرسشگری" است. از آنجا که خداوند در راستای اصلاح جامعه جاهلی، از این روش به صورت گسترده در لابه‌لای آیات قرآن استفاده نموده است، شناسایی و معرّفی تأثیرات تربیتی این روش در تغییر فرهنگ، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در روند پرسشی- هدایتی قرآن، شاهد شاخصه‌های یک حرکت تکاملی هستیم؛ یعنی آیات الهی یک‌باره هدایت مطلق را از مخاطبان طلب نمی‌کند، بلکه به تدریج، مقدّماتی را تدارک می‌بیند تا مخاطب در جهت برنامه‌های انسان‌ساز سوق یابند. گاهی سوالات به گونه‌ای مطرح گردیده که مخاطب را وادار به اعتراف نسبت به باطل بودن اعمال و افکار خود می‌نماید. گاهی به تحریک عواطف و یا انگیزش عقل‌ها می‌پردازد. گاهی از طریق پرسش متذکر نعمت‌های الهی شده و زمینه غفلت‌زدایی را در آنها ایجاد می-نماید. گاهی با سوالات خود، حس تحقیق و جستجوگری را در آنها زنده می‌کند تا در صدد چرایی اعمال خود برآیند و گاهی با توجه دادن به فطرت و سرشت انسانی، به تصحیح باورهای نادرست آنها می‌پردازد.بدین ترتیب خداوند با سوالاتش در هر مرحله به ادراک مخاطب عمق بخشیده و فرصت بازنگری نسبت به باورهای نادرست را برای آنها فراهم می‌سازد. با این روش، افراد به گونه‌ای تربیت می‌شوند که راحت‌تر پذیرای تغییرات در جنبه‌های مختلف شده و در عین حفظ کرامت انسانی و بدون امر و نهی و اعمال زور، تصمیم به تغییر می‌گیرند.

بحث روش تفسیر قرآن در قرن اخیر از بحث های مطرح در حوزه دینی می باشد. نظرات و آراء فراوانی در این زمینه از سوی قرآن پژوهان و مفسران ارائه شده است که هر کدام برای نظر خود به دلائلی استناد کرده اند.ائمه (ع) به عنوان رهبران دینی ما که خود قرآن ناطق می باشند، طلایه داران تفسیر قرآن بودند. در این پایان نامه به روش و سبک تفسیری حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته شده است که در فصل اول جایگاه تفسیر در عصر ایشان و دانش قرآنی حضرتفاطمه زهرا (س) اشاره شده و در فصل دوم به استقراء آراء تفسیری و غیر تفسیری ولی مرتبط با تفسیر قرآن و همچنین استنادات قرآنی حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته شده است. در فصل سوم مبانی تفسیر از دیدگاه حضرت فاطمه زهرا (س) مطرح شده و در فصل چهارم روش و قواعد تفسیری به کار برده شده توسط حضرت فاطمه زهرا (س) استخراج شده و در فصل پنجم نیز پس از معرفی اجمالی 7 تفسیر معاصر میزان اهتمام این تفاسیر به روش و قاعده مورد استفاده حضرت فاطمه زهرا (س) بررسی شده است.

نزول قرآن، تلاشی برای اصلاح و تربیت مخاطبین است. این تلاش با هدف نجات بشر از شقاوت و رساندن او به سعادت صورت می‌گیرد. یکی از عوامل تحقق این هدف غفلت‌زدایی از مخاطبین و احیا و مانا کردن ذکر در زندگی آنان است. قرآن این اقدام را با روشی حکیمانه و در اسلوبی حساب شده‌ در فرایند نزول تدریجی، انجام داده است. روش خارج کردن مردم از غفلت و تثبیت ذکر در زندگی آنها، از راه بررسی مجموعه آیات قرآن درباره غفلت‌زدایی و احیای ذکر، با توجه به ترتیب نزول قابل کشف است.کلام خدا به نیازهای مخاطبین در سه حوزه دین (بینش و عقاید، ارزش و اخلاق، دستورات و احکام) عنایت کرده است و نهادینه کردن ذکر در این حوزه‌ها را مورد توجه قرار داده است. نخستین و مهم‌ترین موضوعی که قرآن درباره غفلت‌زدایی و احیای ذکر مورد توجه قرار داده ، تصحیح عقاید باطل است. قرآن با یادآوری مظاهر ربوبیت، مالکیت و تدبیر خدای متعال در جهان هستی به بیدار کردن روح ذُکر در مخاطبین اقدام کرد و با توجه به چالش‌‌های ایجاد شده و به تناسب موضوع و مخاطب، به آسیب‌شناسی ذکر پرداخت و عملاً با بناگذاری نهادهای عبادی چون نمازهای یومیه، نماز جمعه و حج و صدور احکام خوردنی‌ها در زمینه ذبح، قربانی و صید به رفع غفلت از مخاطبین و استمرار و نهادینه کردن ذکر خداوند متعال اقدام کرد. قرآن در گام دوم به غفلت‌زدایی از موضوع معاد توجه کرد. بعد از تثبیت معادباوری از طریق احتجاج‌های گوناگون، به بیان آثار تربیتی یاد معاد و آسیب‌های غفلت از آن پرداخت. در این حرکت تکاملی به منظور تقویت روحیه پیامبر? برای تحمل مشکلات رسالت، یاد رسولان الهی را مطرح کرده و ایشان را به کسب شاخص‌های بندگان برگزیده الهی دعوت می‌کند. در نهایت نیز قرآن را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای غفلت‌زدا و استمرار ذکر در همه ابعاد مربوط به توحید، معاد و رسالت معرفی کرد و با یادآور خواندن قرآن ضمن تثبیت حقانیت کلام وحی و رسالت، مخاطبین را به پندپذیری از تذکرات آن دعوت کرد و با بیان انگیزه‌های ذکرپذیری و ذکرناپذیری از قرآن و آسیب شناسی ذکر، به غفلت‌زدایی از مخاطبین و نهادینه کردن ذکر در زندگی آنان اقدام کرد.واژگان کلیدی: ذکر، غفلت، احیای ذکر، غفلت زدایی، پندپذیری، پند ناپذیری.

علم و دانش از مسائل مورد توجه قرآن کریم است. قرآن کریم بر اساس نگرش هدایت گرانه‌ی خود تعریفی ویژه از علم دارد.از دیدگاه قرآن کریم دانش تنها اندوختن اصطلاحات علوم و فنون نیست بلکه ابزاری برای رشد و تعالی انسان‌ها و حرکت آن‌ها به سوی سعادت است و هر آن چه در بردارنده این ویژگی باشد، جزء علم است. تبیین چگونگی تأثیر علم در سعادت انسان می‌تواند عامل مهمی در گرایش انسان‌ها به علم و دانش باشد. بررسی آیات قرآن کریم نشان می‌دهد علم به صورت همه جانبه در بینش، گرایش و رفتار سعادت‌مندانه‌ی انسان تأثیر‌گذار است. تأثیر‌گذاری علم در این عرصه می‌تواند با‌واسطه و یا بی‌واسطه باشد.این نوشتار پس از تبیین مفاهیم علم و سعادت، ابزارها و شاخصه‌های علم از دیدگاه قرآندرنهایت به جنبه‌های گوناگون ارتباط مستقیم و غیرمستقیم علم با بینش، گرایش و رفتار سعادت‌مندانه‌ی انسان پرداخته است. مجاری تأثیر علم در بینش سعادت‌مندانه‌ی انسان در بُعد مشخص می‌شود که علم از طریق ارتباط با ایمان نقش مستقیم و غیر‌ مستقیم در سعادت انسان دارد. در این بخش مجاری ارتباط علم با گرایش سعادت‌مندانه‌ی انسان و نقش علم در تقوا، تزکیه و خشیت که از عوامل سعادت انسان هستند، بارز و نمایان است. بررسی نقش علم در رفتار سعادت‌مندانه‌ی انسان نیز حاکی از آن است که این امر نیز معلول علم و دانش انسان است و علم از طریق ارتباط با عمل صالح، اطاعت از پروردگار، شکرگذاری از نعمت‌های خداوند به صورت مستقیم و غیر مستقیم دخیل در سعادت انسان است.

تبیین ریشۀ انحرافات قوم یهود از دیدگاه قرآن موضوع پژوهش حاضر است که با توجه به کتابها و مقالات موجود در این زمینه، موضوعی نسبتاً جدید به حساب می‌آید. بدین منظور، با محوریت قرآن کریم، مطالبی در چهار فصل گرد آمده است.پس از بیان کلیات تحقیق و مفاهیم اصلی در فصل اول، تصویری کلی از مشخصات قوم یهود از قبیل عناوین قرآنی این قوم، پیشینه، برتری بر جهانیان، انحطاط و عاقبت او در فصل دوم ارائه شده است. یهود بسیار مورد توجه قرآن است و آن کتاب شریفْ با عناوین مختلف از او یاد کرده است. نژاد این قوم به حضرت ابراهیم می‌رسد و از لحاظ اعتقادی، مؤمن و موحد بوده است و همین سبب شده بر جهانیان برتری یابد و نعمتهای فراوانی از جانب خدای متعال دریافت کند؛ ولی سرانجام بر اثر نافرمانی-های پیاپی، به انحطاط کشیده شده و در دنیا و آخرت بدعاقبت گردیده است. در فصل سوم، علت انحطاط و بدعاقبتی یهود از رهگذر برشمردن انحرافهای او در سه برهه از حیاتش یعنی دوران حضرت موسی، دوران انبیای بنی‌اسرائیل و دوران پیامبر گرامی اسلام تبیین گردیده است. انحرافْ ویژگی ذاتی نژاد یهود است که در طول تاریخش، به اَشکال مختلف در او بروز کرده است. در فصل چهارم، به چرایی گرفتار شدن یهود در انحرافهای متعدد و متنوع پرداخته شده است. «ضعف ایمان» به خدای متعال، نبوت حضرت موسی و تعالیم توراتْ ریشۀ انحرافات یهود در دوران حضرت موسی است. «کبر» ریشۀ انحرافات او در دوران انبیای بنی‌اسرائیل است و «حسد» ریشۀ انحرافات او در دوران پیامبر اسلام است. حسد آنها ریشه در کبر دارد و کبر ریشه در ضعف ایمان. ضعف ایمان هم محصول فضای آلودۀ حاکم بر یهود در دوران حضور در مصر است که «بت‌پرستی»، «سحرورزی» و «فشار و آزار» از مؤلفه‌های اصلی اثرگذارِ آن فضا است. چنین نتیجه‌ای در پژوهش‌های پیشین بی‌سابقه است.

در این نوشتار ابتدا مفهوم تفریح و تفرّج و واژه های مترادف آن مورد تحلیل قرار گرفته است. سپس اهمیت و جایگاه مهم تفریحات سالم و نقش سازنده ی آن در جوامع بشری بیان گردیده و لزوم پرداختن به آن به ویژه در جهان امروز که عصر پیشرفت علم و فناوری و عصر ارتباطات سریع جوامع بشری است مورد تأکید قرار گرفته است.در ادامه به بیان ویژگی های یک تفریح سالم از نظر اسلام با توجه به مبانی اصلی آن یعنی قرآن و روایات معصومین پرداخته و چند ویژگی مهم یک تفریح سالم که انسان را در رسیدن به هدف متعالی خلقت یعنی قرب الهی یاری می کند، مشخص گردید که مهمترین آنهاعبارتند از هدفدار بودن ، آسایش جسمی و تجدید قوای بدن ، آرامش و نشاط روحی ، ارتباط با خدا و تقویت معنویت ، عدم مخالفت با حق و شرافت انسانی ، عدم تخریب طبیعت ، که بر اساس این خصوصیات برخی از مصداق های تفریح و تفرّج سالم از دیدگاه دین مبین اسلام معرفی شد.تفریحاتی مانند کار و تلاش ، مطالعه و پژوهش علمی ، رفتن به باغ و بستان و دیدن مناظر طبیعی و معاشرت و دیدار با برادران ایمانی ، برگزاری مراسم جشن و شادی ، ورزش و مسافرت. سپس شواهدی از قرآن و روایات و سیره ی معصومین?در تأئید آن ها ارائه شده است و اثرات و فوائد تفریحات سالم در زندگی بشر مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان به معرفی برخی از تفریحات ناسالم و پیامدهای ناگوار ناشی از آن ها پرداخته ایم و خطرات و عواقب دنیوی و اخروی این گونه تفریحات را بیان کرده ایم.

به نظر می‌رسد درطول سیزده قرن اسلوب غالب بر تفسیر، تفسیر ترتیبی بوده است و مفسران تا قرن چهاردهم به تفسیر موضوعی که اسلوب دیگری در تفسیر است، عنایت کمتری داشته‌اند. این در حالی است که تفسیر موضوعی ممکن است از نظر اصطلاح، اصطلاحی نو ظهور باشد ولی اصل آن از زمان نزول قرآن و همراه تفسیر ترتیبی وجود داشته است. این مطلب از روایات و بیانات پیامبر6و ائمه معصومین:که منشاء علم تفسیر هستند و بیانات ایشان به عنوان مرجعیت علمی و محک داوری مورد توجه است، قابل اثبات است. در تفسیر موضوعی علاوه بر روش قرآن به قرآن می‌توان از سایر روش‌های تفسیری از جمله روش تفسیر روایی، عقلی، علمی و غیره نیز کمک جست. به علاوه تفسیر موضوعی گرچه دارای همگونی صوری با تفسیر قرآن به قرآن است ولی به دلیل این که هرکدام دارای اهداف متمایزی هستند نمی‌توان آن‌ها را با هم یکی دانست. همچنین باید گفت گرچه شیوه‌ی تفسیر موضوعی دارای موافقان و مخالفانی است؛ ولی با این وجود بررسی روایات و بیانات اهل‌بیت: نشان می‌دهد که این شیوه‌ی تفسیر مورد تایید ایشان است. این روایات به چند دسته تقسیم می‌شود که عبارت است از روایات دلالت کننده به جایگاه قرآن؛ روایات ارائه کننده تفسیر موضوعی؛ روایات ناظر به تقسیم بندی معارف قرآن. به علاوه ائمه‌ معصومین:در زمینه‌ی بیان معارف گوناگون اخلاقی، اعتقادی و فقهی و غیره و در قالب‌های متنوعی چون نامه، خطبه، مناظره و ادعیه شیوه گردآوری آیات مربوط به یک موضوع و جمع‏بندی و سپس استفاده از آن را آموخته‌اند. همچنین تدوین آثاری در موضوع آیات الاحکام و آیات نازله در شان اهل بیت:توسط شاگردان و اصحاب ایشان و تالیف کتاب‌هایی چون تنزیه الانبیاء، در عصر معصومین:و دوره‌ی نزدیک به عصر ایشان می‌تواند گویای این مطلب باشد که تفسیر موضوعی در مکتب تفسیری و سیره‌ی اهل‌بیت:دارای پیشینه قابل توجهی است. اقسام تفسیر موضوعی عبارتند از: 1- تفسیر موضوعی با رویکرد فهم ارتباط معنایی آیات بر مبنای نظریه وحدت هدف در سوره‌ها؛ 2- تفسیر موضوعی واژگانی؛ 3- تفسیر موضوعی با رویکرد فهم ارتباط معنایی آیات بر مبنای وحدت لفظ و وحدت مفهوم؛ به نظر می‌رسد جوانه‏های این اقسام، گاه به طور مستقیم و گاه غیر مستقیم در بیانات ائمه معصومین:قابل مشاهده است. کلید واژه: تفسیرقرآن، تفسیر موضوعی، اهل بیت:.

در این نوشتار بیان شد که قرآن از جذاب ترین شیوه ها به خصوص داستان برای بیان اهداف متعالی رسالتی، تربیتی و اجتماعی بهره گرفته است. قصص آن ویژگی هایی مانند واقعی و حقیقی بودن، پیام محوری و... دارند. این رساله داستان موسی و خضر را بررسی کرد، داستانی که تنها در قرآن آمده و در سایر کتب الهی ذکر نشده است و اسرار بسیاری از روابط پیچیدۀ انسان ها با یکدیگر و جهان هستی و نیز افعال الهی با انسان به دور از مباحث انحرافی و غیر ضروری تحلیل نمود، زیرا داستان انبیاء ـ به ویژه این داستان که شبیه آن در مورد هیچ پیامبر دیگری دیده نمی شود ـ اوامر و قوانین الهی را به صورت ملموس روشن می کند، از این رو اهمیت توجه به آن را افزون می نماید.دیدار موسی و خضر که در عین کوتاهی اش، از قسمت های سرنوشت ساز زندگی موسی، آن پیامبر اولوا العزم بوده است و مانند سایر قصص از اسرائیلیات خالی نیست، اما با این وجود، ابعاد آموزنده ای دارد که با توجه به منابع معتبر کتب تفسیری و روایی و..، با دقت در رویکرد کلامی و تربیتی، در حدّ توان برخی از آنها تحلیل شد، به گونه ای که پاره ای از مباحث ساختگی نقد و بررسی گردید و به صورت مستقل و جامع با ساختاری جدید بدان نگریسته شد. روشن گشت که خضر پیامبری زنده است و مراد از زنده بودن او عمری طولانی داشتن است نه جاویدان؛ بنابراین حتی مهم ترین دلایل منکران حیات او قابل قبول نیست. رسالۀ حاضر ضمن بیان مراحل مختلف این داستان ـ از جستجو تا دیدار خضر و جدایی از اوـ، شبهاتی مطرح پیرامون آن را پاسخ داد، مانند نسیان موسی و یوشع و عدم تنافی آن با عصمت آنها، نفی استطاعت صبر ازموسی، به وسیلۀ خضر، سرّ اعتراضات موسی برافعال خضر و تفاوت علم ومأموریت آن دو، و شبهاتی درمورد افعال خضر و تأویل آنها. با دقت در سیر این داستان واضح شد مانند سایر قصه های قرآنی عبرت های فراوانی دارد که برخی از آنها بیان گردید مانند عبرت های اعتقادی، معرفتی در زمینۀ خداشناسی و راهنما شناسی، عبرت های اخلاقی و تربیتی برای فرد و اجتماع که از مهم ترین آنها آداب سیر و سلوک و استاد و شاگرد است.به امید آن که از کسانی باشیم که با رعایت عبرت های داستان، از نتایج سودمند آن دردنیا و آخرت بهره بریم.

عدل و قسط در قرآن جایگاهی بس والا را به خود اختصاص داده است. در قرآن مجید عدل به مثابه ی اصلی اساسی و بنیانی تلقی می گردد که خلقت هستی بر پایه ی آن صورت گرفته است.قرآن خود کتاب عدالت و قسط است، یعنی از سویی مبتنی بر عدل است و از دیگر سوی، کتابی است برای تحقق عدالت در جامعه ی بشری، به طور کلی عدالت ظاهر و باطن قرآن است.بنابر این جهتی که قرآن نشان می دهد، جهتی است برای رسیدن به اوج کمالات بشری و از آن جایی که تحقق عدالت در جامعه برای استکمال بشریت امری ضروری و لازم است قرآن با بیانات مختلف، بشریت را در این زمینه راهنمایی می نماید.قرآن کریم به صراحت ظلم را از ساحت کبریایی خداوند نفی نموده و با صفاتی چون سریع الحساب، اسرع الحاسبین، احکم الحاکمین، خیر الفاصلین و ... عدل در اسما و صفات را برای خداوند اثبات می کند. قرآن از طریق برهان عدالت و تجسم اعمال قانون مندی و عدل در پاداش و کیفر الهی را اثبات کرده و با یوم الفصل و یوم الحساب خواندن رستاخیز، معاد را تجلی عدل الهی می داند.قرآن، عدالت خواهی را خواست همه ی ادیان دانسته و پیامبران الهی را منادیان و پرچم داران اصلی گفتمان عدالت محوری در اجتماع بشری معرفی کرده و تحقق عدالت را هدف نمایی حکومت پیامبران می داند.در مورد عدالت اجتماعی، قسمت های مهمی از قرآن راجع به حقوق و عقود، معاملات، ارث، تجارت و امور اجتماعی مردم سخن گفته است، قرآن خانواده را که به عنوان هسته ی اصلی و مرکزی در شکل گیری اجتماع می باشد، از نظر دور نداشته و در باب حقوق و مالکیت زن و مرد و تساوی آنها آیه ها آورده و تعدد زوجات را موکول به شرط اجرای عدالت دانسته است.و در نهایت برای تحقق عدالت در جامعه، قرآن جامعه سازی دینی را دنبال می کند. جامعهای که در آن توحید، اعتقاد به معاد و نبوت اساس و پایه باشد؛ یقیناً در چنین اجتماعی با رویکرد دینی، همهی زمینه های بی عدالتی و ظلم از جامعه رخت بسته و مردم خود مجری عدالت می گردند.

پیوست در منابع دیجیتالی