جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روابط ایران و عثمانی طی 242 سال سلطنت صفویان گاهی دچار اختلال و بحران بوده است. علت جویی بحران در روابط بین دو کشور هدف اساسی نویسنده این مقاله است. لذا به منظور یافتن پاسخ این که چه متغییرهایی در پدیداری بحران در روابط بین ایران و عثمانی در سال های بین 985 تا 1049 نقش داشته اند، فرضیه ذیل به آزمون گذاشته شد: عواملی از قبیل طمع بیگانگان، نابسامانی اوضاع داخلی ایران، عصیان و روگردانی اقوام و حکومت های تابعه، عصیان حکام و دولتمردان و اظهار تبعیت ایشان از رومیه، دخالت و تصمیم سازی فرنگیان، نابسامانی اوضاع داخلی عثمانی و مشیت الهی به عنوان عامل تعیین کننده جهت حوادث، در پدیداری بحران در این دوره از روابط ایران و عثمانی نقش اساسی داشته اند. در این بررسی از روش تحقیق تاریخی استفاده شده و داده ها بر اساس نوشته مورخان ایرانی عصر صفوی جمع آوری شده است. یافته اصلی تحقیق تایید فرضیه اشاره شده بوده است و نشان می دهد عوامل مذکور در پایداری بحران در روابط بین ایران و عثمانی نقش اساسی داشته اند.

سیاست دولت صفوی دارای رویکردی چندگانه بود. همین ویژگی تلقی از آن را به عنوان یک دولت شیعی با کارکردهای عقیدتی دشوار می سازد. این رویکرد چندگانه هم در پیش برد سیاست داخلی خود را نمایان می ساخت و هم در عرصه سیاست خارجی نمود می یافت؛ چنان که اتخاذ سیاست های عقیدتی، ارجحیت مصلحت بر حقیقت و اولویت واقع گرایی بر آرمان گرایی حاصل آن بود. پژوهش حاضر با ابتنا بر این نگرش، به روابط اهل سنت کردستان با حکومت صفوی می پردازد. یافته ها نشان می دهد که در طول قرن دهم هجری، خطوط کلی مذکور مبنای عمل و چارچوب اصلی سیاست دولت صفوی را در ارتباط با اهل سنت کردستان شکل می داده و شاهان صفوی روابط خود با کردان سنی مذهب را نه بر اساس رویکردها و سیاست های عقیدتی بلکه بر مبنای منافع و مصالح سیاسی، نگه داشت امرای کرد در چارچوب پیکره ایران و حفظ پایگاه اجتماعی خود در کردستان تنظیم می کرده اند. متقابلا، ساخت قدرت محلی در کردستان کارکردی دوگانه داشت: هم می توانست در جهت منافع صفویان باشد و هم این منافع را به خطر اندازد. عملکرد نیروهای موجود در این ساختار حاکی است که در کنش ها و واکنش های کردان سنی مذهب نیز، مذهب فاقد جایگاه محوری در تعاملاتشان با دولت صفوی بوده است.

از اوایل قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، مذهب به صورت عاملی موثر در مناسبات میان دو دولت صفوی و عثمانی درآمد و تحولات سیاسی و مذهبی در ایران، خاصه رسمیت یافتن تشیع در این سرزمین، هم زمان با تحولات درونی دولت عثمانی، معارضات و درگیری های دو دولت را تشدید کرد. در واقع، رقابت میان شاهزادگان عثمانی در اواخر سلطنت بایزید دوم (حک: 918-926هـ/1512-1520م)، برای دست یافتن به سلطنت، روند تحولات را به گونه ای رقم زد که دولت عثمانی را نیز به بهره گیری از مذهب در مناسبات خود با دولت نوپای صفوی سوق داد. سلیم اول که در مقایسه با دیگر مدعیان از اقبال کمتری برای سلطنت برخوردار بود، به یاری ینی چری ها پدر را وادار به کناره گیری از قدرت کرد و خود بر جای او نشست، اما این شیوه دستیابی به قدرت و نیز قتل عام همه افراد ذکور خاندان عثمانی مشروعیت او را سخت مخدوش ساخت. از این رو، درصدد برآمد با اتخاذ سیاست مذهبی تهاجمی بر ضد شیعیان و شاه اسماعیل صفوی بحران مشروعیت سلطنت خود را بر طرف سازد. پس بر رغم رویگردانی شاه اسماعیل از رویارویی نظامی با دولت عثمانی، به قلمرو صفوی یورش برد و بدین ترتیب جنگ چالدران به وقوع پیوست.

علت و اهمیت مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در دوره صفویه، محل بحث مستشرقان است که در دهه های اخیر سبب ایجاد دو گرایش بین آن ها شده است. گروهی با نظریه سنتی خاورشناسان که اولین بار توسط ادوارد براون مطرح شده موافقند. وی با تاکید بر اهمیت این رویداد در تاریخ صفویه، علت دعوت شاه اسماعیل از علمای جبل عامل و مهاجرت آنان به ایران را کمبود علما و منابع شیعی در ایران دانسته است. بیشتر مستشرقان متقدم صفوی پژوه مانند راجر سیوری و آلبرت حورانی و از پژوهش گران جوان تر خانم رولا ابیساب از جمله طرفداران این نظریه هستند. گروهی نیز با اندرو نیومن استاد دانشگاه ادینبورو موافقند که اهمیت این مهاجرت را کمتر دانسته و علت روی آوردن شاه اسماعیل به علمای جبل عامل را عدم استقبال علمای شیعه ایران و بحرین از دعوت وی می داند. به این ترتیب اکنون ابیساب و اندرو نیومن در واقع نمایندگان این دو گروه از مستشرقان شناخته می شوند. به نظر می رسد تفاوت دیدگاه های مستشرقان در این مورد برگرفته از تفاوت در چارچوب های مطالعاتی آنان باشد. در حالی که اندرونیومن با استفاده از استنادات تاریخی بیشتر به تحولات سیاسی - مذهبی خصوصا در قالب تعارض اصولی - اخباری توجه دارد، ابیساب با استفاده از همان اطلاعات تاریخی، موضوع را از منظری متفاوت و در قالب رقابت و دشمنی صفوی - عثمانی بررسی می کند نگارنده در این مقاله با بررسی هر دو دیدگاه مستشرقان کوشیده است تا به یک جمع بندی بین این دو دیدگاه دست یابد.

موسیقی ایرانی در عصر صفوی، همانند بسیاری از مظاهر فرهنگی و اجتماعی زندگی ایرانیان، از سیاست های حکومت دیرپای صفوی سخت تاثیر پذیرفت. این تاثیرپذیری البته در دوره های سلاطین مختلف تفاوت داشت، چنان که در عهد شاه عباس اول به دلیل علاقه او به موسیقی، این هنر رونقی گرفت و برعکس در دوره شاه طهماسب اول، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین که تحت تاثیر فقها با موسیقی مخالف بودند، این هنر روی به انحطاط نهاد و موسیقی دانان با تضییقات بسیاری مواجه شدند و از همین رو، شمار زیادی از آنان ناگزیر از مهاجرت به سرزمین های خارج از قلمرو صفوی شدند.

یکی از مشکلات جدی حکومت صفویه در روابط خارجی و حتی امور داخلی، تنش ها و جنگ های متعددش با ازبک ها در شرق بود. مشکل صفویان با ازبک ها، شاید جدی تر از مشکل آن ها با عثمانی ها بود؛ چرا که نبرد با عثمانی ها، که دارای قرارگاه های نظامی مشخصی بودند، آسان تر از نبرد با ازبک ها بود که به محض نزدیک شدن ارتش صفوی عقب می نشستند و جنگ های غافل گیرانه ای رقم می زدند. از سوی دیگر، به علت استقرار پایتخت صفویه در تبریز و قزوین، دسترسی سریع به مرزهای غربی امکان پذیرتر از مرزهای شرقی بود. در هر حال، مساله ازبک ها که بزرگ ترین دردسرها را برای صفویه فراهم آوردند، درخور ریشه یابی است. ریشه اصلی اختلافات ایران و ازبک ها در هاله ای از علل و عوامل گوناگون پنهان مانده است. بی تردید، تمایل ازبک ها به گسترش قلمرو و تحصیل سرزمین ها و مراتع جدید و آباد، علت اصلی یورش های ازبکان به خراسان بود.تحقیق حاضر در خصوص علل حملات ازبک ها به ایران عصر صفوی، به روش توصیقی - تحلیلی و از طریق مطالعه منابع اصلی تاریخ نگاری و اسنادی این دوره انجام پذیرفته است.