جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده انسان‌شناسی از دیرباز، موضوع اساسی علوم انسانی است که در شاخه‌ی نوپای روانشناسی، ذیل عنوان « نظریه‌های شخصیت» توانسته است با ابتناء برشباهت‌ها و تفاوت‌های آدمی در عرصه‌ی مطالعات رفتاری و ارتباط متقابل افراد - در پیشگیری یا اقدامات احتمالی در بروز اختلالات و نابسامانی‌های شخصیتی - کارآمد باشد. این کارآمدی موجب شده است امروزه، پژوهش در حوزه‌ی « نظریه‌های شخصیت» از مهم‌ترین مباحث روانشناختی به حساب آید، به طوری‌که به تصریح مؤلفان کتب شخصیت روانشناختی یافته-ای در این علم نیست که در شناسایی و شناساندن شخصیت سهمی بر عهده نداشته باشد و در حقیقت، شخصیت هدف نهایی تمام بررسی‌های روانشناسانه محسوب می‌شود. کارآمدی نظریه‌های شخصیت روانشناختی در رفع نابسامانی‌های شخصیتی از سویی و ضعف این نظریه‌ها در حوزه‌ی شناسایی ماهیت انسان و پرداختن به حوزه‌ی نمود، رفتارهای صادر شده از فرد و یا تفاوت‌های فردی به جای بررسی و تحلیل بنیان خلقت همه‌ی انسان‌ها در حوزه‌ی بود و مقام ثبوت از سویی دیگر و نیز ارتباط ریشه‌ای نظریات شخصیت روانشناختی با مباحث علم النفس فلسفی و ابتناء پیش‌فرض‌های این نظریات بر این نوع مباحث، موجب شد رساله‌ای فلسفی، تحت عنوان « نظریه‌ی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا» با نگرشی توصیفی- تحلیلی نگاشته شود، موضوعی که برای اولین بار تحت این عنوان در گفتمان‌های فلسفی مطرح می‌شود. لازم به ذکر است، نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا بر اساس مبانی فلسفه‌ی صدرایی و در پاسخ به سوالاتی، نظیر چیستی شخصیت در این نظام فلسفی، تبیین مبانی فلسفی این نظریه و مؤلفه‌های اساسی آن و لوازم و تبعات آن بر دیگر حوزه‌های معرفتی صورت‌بندی شده و مراد از آن نگرشی جدید به مباحث علم-النفس فلسفی ملاصدرا و وارد نمودن فلسفه در جریان زندگی بشر امروزی است. براین اساس، مطلع نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا - بر مبنای نگرش وحدت تشکیکی او - فطرت عام انسانی به عنوان عامل زمینه‌ساز شخصیت است که در آغاز حدوث انسان صدرایی به‌واسطه‌ی «جسمانیه الحدوث بودن نفس»، «اتحاد حقیقی نفس و بدن»، «حرکت جوهری غیرارادی» از عواملی، نظیر مزاج، وراثت و ... متأثر و به دلیل اختلاف در مبادی، در سه نوع نفوس اکمل، اسفل و بالقوه‌ی متوسط میان نفوسِ مذکور، قدم به نشئه‌ی دنیوی می‌گذارد. در این مقطع پیش‌زمینه‌ی اختلاف در ادراکات و ... به انضمام عوامل دیگری، همچون صلاح والدین و ... شخصیت غیرارادی نفوس اکمل، اسفل و بالقوه‌ی متوسطه را به حقایقی متفاضل، ذیل نوع حقیقت اولیه تبدیل می‌کند. پس از آن به‌واسطه‌ی حرکت جوهری اشتدادی ارادی، انسان صدرایی شخصیت ارادی خویش را با ابتناء بر شخصیت غیرارادی و ملکات مکتسبه‌ی نفسانی بنا می‌کند، بنابراین در این نظام متألهه، انسان صدرایی نه تنها بعد از تکون جسمانی - روحانی و به فعلیت رساندن قوای وجودی خویش، بلکه در آغاز حدوث جسمانی در نشئه‌ی حسی نیز حقایقی اولاً، «متباین» و ثانیاً، «متفاضل» است، ازاین‌رو نمی‌توان به کلیتی واحد از آن دست یافته و آن را بر همه‌ی انسا‌ن‌ها تعمیم داد. به عبارت دیگر، از سویی، کثرت نوعی و تشکیکی شخصیت غیرارادی پایه‌، بر کثرت پیشینی نوعی و تشکیکیِ ناشی از اختلاف در مبادی اولیه و ... مبتنی است و از سویی دیگر، این شخصیت غیرارادی، خود زمینه‌ای است جهت استکمال شخصیت ارادی، بنابراین علیت اقتضایی شخصیت غیرارادی و اکتساب فطرت ثانویه و ملکات حاصل از آن، موجب کثرت نوعی پسینی انسان صدرایی است. لذا به-واسطه کثرت پیشینی انسان صدرایی و کثرت پسینی آن، انسان صدرایی در هیچ‌یک از مراتب هستیِ خویش حقیقتی واحد نخواهدبود. این‌جاست که شاید بتوان به جای کاربرد اصطلاح نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا از نظریه‌های شخصیت صدرایی استفاده نمود، زیرا هر انسانی به واسطه‌ی شخصیت خاص خویش و تطور آن در نشئات مختلف وجودی نسخه‌ی خاص شخصیت خود را داراست. نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا با ابتناء بر این اختلاف تباینی و تفاضلی نفوس و کثرت پیشینی و پسینیِ مبتنی بر آن، از سویی، توانایی پاسخ به علت نابهنجاری‌های شخصیتی، علت تغییر برخی نفوس و عدم تغییر برخی دیگر، علت تنوع در ثواب و عقاب، سعادت و شقاوت و کیفیت خلود و حشر درحوزه‌ی دین‌پژوهی را داراست و از سویی دیگر در حوزه‌ی اخلاق از اخلاق فضیلت تقویت‌شده‌ و یکپارچگی اخلاقی نظام صدرایی حمایت می‌کند.

هدف این تحقیق، آشنایی با استعدادها و ارزشهای وجودی انسان و عواملی که مانع شکوفایی این توانایی ها می گردند، به منظور خود آگاهی و خود سازی وآشنایی با آخرین درجه کمال که قرب الهی است، می باشد. این تحقیق،مشتمل بر4 فصل می باشد که بعد از ذکر مقدمه آغاز می شود و آنها عبارتند از: فصل اول،خود شناسی است که مفاهیم واژه های اصلی از قبیل:خود، تهذیب، تزکیه، سعادت، تربیت، اخلاق، شاخصهای اصلی کمال انسان: لذت، معرفت، معنویت، عدالت و محبت، ونفس وجلوه هایش از قبیل: نفس اماره، لوامه، ملهمه و مطمئنه، وکمال انسانی، کرامت ذاتی و اکتسابی، انسان شناسی دینی: انسان و غرایز، انسان و عقل، انسان و وجدان اخلاقی، انسان و اختیار، انسان و عشق مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم، خود سازی است که در مورد انگیزه ها و عوامل اصلی خود سازی از قبیل:حب خدا، علم به حضور خدا و عبادت، و اینکه خود سازی یکی از فلسفه های بعثت می باشد با عنوان خود سازی در فلسفه بعثت، وآفات خود سازی که رذایل اخلاقی را شامل می شود و در این تحقیق به نمونه هایی از قبیل: عدم قابلیت نفس، تعلقات دنیایی، پیروی از هوای نفس، تکبر و خود خواهی، تعصب و لجاجت، غیبت، سوءظن و حسد پرداخته شده، همچنین راههای اساسی خودسازی و تربیت که عبارتند از: روش الگویی، روش محبت، تذکر، عبرت، توبه، مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه می باشد، تحقیق شده است. فصل سوم، دارای عنوان ارتباط خود شناسی و خود سازی است که در این فصل به پیوند خود آگاهی و خود سازی پرداخته و نیز از نقش علم و نیروی عقل در راه تکامل، پژوهش به عمل آمده است. در فصل چهارم که آخرین فصل از این نوشتار می باشد، راجع به آثار خود شناسی و خود سازی است که آثار خود شناسی از قبیل: تقویت علم حضوری نفس به خود و خدا، خدا شناسی برهانی در پرتو خودشناسی، و تفکر در مورد مصالح خود، می باشد و آثار خودسازی که فضایل و ارزشهای اخلاقی را در بر می گیرد، به ذکر نمونه هایی که عبارتند از: توکل به خدا، صبر، شکر،رضا، اخلاق، تواضع و فروتنی، تقوی، کمال مراتب نفسانی، فلاح و رستگاری، تقرب به خداوند، کرامت در نزد خداوند و وصول به حکمت، اشاره شده است. لازم به ذکر است که در پایان هر فصل، چکیده آن نیز آورده شده است ودر پایان تحقیق، نتیجه ای می باشد که از این پژوهش به عمل آمده است.