جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا ضمن توجه به دیدگاه متقدمان در تعریف علم، بر اساس مبانی وجودشناسی خود، تعریفی وجودی از علم ارائه می‌دهد که نقطۀ عطفی در علم‌شناسی حکمت متعالیه است. در این تلقی، علم عبارت از وجود چیزی برای چیز دیگر است. این تعریف با لوازم آن سبب ارائه تبیین‌های خاصی از سوی ملاصدرا درباره علم الهی شده است، به نحوی که سهم بسزایی در شکل‌گیری هندسه معرفتی علم الهی دارد. اضلاع این هندسه عبارت‌اند از زائد نبودن علم الهی بر ذاتش، حضوری بودن علم الهی، نفی صور در علم الهی، علم خداوند به جزئیات مادی، معلوم بالذات بودن معلومات الهی، علم و عالم و معلوم بودن خداوند، علم خداوند به خود، و علم اجمالی خداوند به غیر در عین کشف تفصیلی. بر اساس برون‌داد این پژوهش، توجه به تبیین وجودشناسانه ملاصدرا از علم باعث می‌شود که درک نحوۀ شکل‌گیری دیدگاه او درباره علم الهی، تمایز و وجوه ابداعی آن با سایر دیدگاه‌ها ممکن و یا حداقل سهل‌الوصول‌تر گردد.

کارکردشناسی دین از جمله مباحث بسیار حائز اهمیت در مطالعات دین‌پژوهانه عصر جدید است. آقای مصطفی ملکیان از جمله باحثانی است که در دروس دین‌شناختی خود با نگاهی دوگانه‌انگارانه -و به عبارتی: وجه برابر مثبت و منفی- به کارکرد دین نگریسته و بر آن است که دین تنها آنچنان را آنچنان‌تر؛ یعنی خوب را خوبتر و بد را بدتر می‌کند. مقاله حاضر بر آن است تا این مدعا را بررسیده و با روش تحلیلی در معرض داوری قرار داده، افزون بر جنبه‌های نظری، کارکردها و بروندادهای عملی آن را در حوزه تعلیم و تربیت بررسی کند. نتیجه بررسی‌ها این است که دیدگاه فوق از جهات مختلفی آسیب‎مند است؛ از قبیل: فقدان پشتوانه‌های نظری، عدم ابتنا بر پژوهش‌های معتبر علمی و تاریخی، خلط و در هم آمیختگی دین و تدین، عدم تفکیک بین دعوی دینداری و تدین حقیقی، بی‌اعتنایی به مراتب دین ورزی و معرفت دینی، مغالطه اخذ غیر سبب به‌جای سبب، ناکارآمدسازی تربیت دینی در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی و....

مسأله تعارض و به طور کلى رابطه علم و دین، با توجه به عدم قطعیت داده هاى علمى و تحت تأثیر قرارگرفتن برداشتهاى مختلف از قرآن با تحوّل علوم، صورتى دیگر به خود مى گیرد. از طرف دیگر، استفاده از ظواهر قرآن با مبانى مختلف، مانند آنکه همه گزاره هاى اخبارى قرآن ناظر به واقع است یا اینکه قرآن درصدد تعلیم هیچ علمى به بشر نیست و غایت قصواى آن سعادت و هدایت انسانهاست و اگر به نکته اى علمى در باب آسمان، زمین، جنین و امثال آن اشارتى دارد از باب تذکّر به عبودیّت ما و ربوبیّت اوست، باز هم مسأله علم و دین را پیچیده تر مى کند. آنچه در این بین مسلّم است، عدم تعارض قطعى و واقعى علم و دین است; یا در یافته هاى علمى باید به دیده شک نگریست، یا در ظواهر قرآن باید تأملى از نو داشت. مقاله حاضر، به بحث درباره یکى از مسائل رابطه علم و دین مى نشیند و از یک برداشت خاص حمایت مى کند. تأمل و بررسیهاى قرآن پژوهان و علم دوستان در نقد مقاله حاضر به غناى این بحث مى افزاید.

تفکیک دین به ذاتی و عرضی یکی از مباحث چالش زا در حوزه فلسفه دین است. ذاتی دین در همه حال ثابت و اساس دین شمرده شده است طوری که نبودش به نفی دین می انجامد. هویت بنیادی عرضی تحوّل پذیری و حضور و غیابش بسته به شرایط و فرهنگ زمانه است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی انتقادی در صدد ارزیابی دیدگاه هایی مطرح در این زمینه برآمده و با باطل دانستن نظریه ذاتی و عرضی در دین، با تکیه بر وحی و عقل توانمندی دین اسلام را در رفع نیازهای بشر مدرن اثبات می کند. دیدگاه ذاتی و عرضی در دین براساس معنویت گرایی، تجربه گرایی دینی و سلوک توحیدی شکل گرفته است و در مقابل آن دیدگاه «کل نگری در دین» نظریه محل وفاق صاحب نظرانی است که با نگاه درون دینی به بررسی مسائل دین می پردازند. طرح نظریه کل نگری در دین، تجمیع و تبیین دیدگاه های شاخص در خصوص نظریه ذاتی و عرضی در دین، از مهم ترین ویژگی های پژوهش بوده و اختصاص به آن دارد. مهم ترین وجه اشتراک این دیدگاه ها، بررسی دین با رویکرد بیرون دینی و اتکای تمام عیار به عقلانیت ابزاری و مدرنیسم است که از همین ناحیه مواجه به نقد بوده و به چالش کشیده می شوند. از اهمّ پیامدهای نادرست آن تضارب اندیشه ها و تضاد در افکار بوده که باعث می شود نظام حیات بشر را از هم گسیخته و زندگی انسان را به نابودی کشاند. بنابراین در این تحقیق نوع نظریات طرح شده آسیب مند شناخته شده و در عین ثابت بودن دین و نیازهای متغیر، کل نگری تنها نظریه قابل قبول معرفی می شود که توانایی دین را در پاسخ به نیازهای نو برملا ساخته و از تمامیت و جاودانگی دین دفاع می کند. براین اساس کل دین ذاتی و حقیقت دین به شمار رفته و عرضی در دین راه ندارد و تقسیم رتبی از قبیل اصل و فرع، ظاهر و باطن و... مراتب و روابط آموزه های دین را شکل می دهد.

داوکینز، زیست­شناس فرگشتی معاصر و از پیشرانان الحاد جدید، ضمن ایمان عمیق به نظریه فرگشتی داروین و ارائه خوانشی الحادی از آن؛ بخشی از همت خود را مصروف ارائه اشکالات گوناگونی در برابر اعتقاد به وجود خدا کرده است. مساله تحقیق پیش رو آن است که این اشکالات را بررسیده و به سنجش گذارد. در این بررسی به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه­ای، اسنادی سود جسته و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی بهره خواهیم برد. دستاورد تحقیق نشان می­دهد که داوکینز در همه این ایرادات بر خطا بوده، گرفتار مغالطات عدیده­ای شده است و برخلاف پندار وی، باورداشت خدای متعالی بهترین تبیین خردپذیر جهان است.

مقاله حاضر بر آن است بنیادهای نظری برآمده از دو مبنای مهم معرفت شناختی و روش‌شناختی غرب جدید یعنی سوبژکتیویسم و اصالت ریاضیات دکارتی را واکاود و برون‎دادهای آن دو را در شکل‌دهی به تمدن مدرن غرب جویا شود. ما حصل تحقیق این است که دو بنیاد یادشده سرانجام سیطره کمیت و استخدام طبیعت و استثمار انسان را در پی آورده و الگوی پیشرفت غربی را به الگوی تصاحب و تزاید قدرت و تکاثر ثروت مبدل ساخته است. بررسی این مبانی و سپس عرضه آنها به منابع و تراث خودی و دریافت پاسخ‌های متفاوت یا مشترک آنها می‌تواند ما را در اکتشاف مبانی خودی یاری رساند و وجوه اشتراک و تمایزهای ارزشی- تمدنی ما را آشکار سازد.

شناخت عقل و خرد از جمله مباحث بسیار اساسی در فلسفه، معرفت­شناسی و روش­شناسی است. هستی‎شناسی عقل که در فلسفه بررسی می­شود، منزلت معرفت‎شناختی عقل را تعیین می‎کند و معرفت‌شناسی نیز بنیادهای روش­شناختی علوم و معارف را پی ­می­ریزد؛ از این رو هستی­شناسی و معرفت­شناسی عقل اهمیت درخور توجهی دارد. این مسئله در نگره تفکیکی نیز جایگاه برجسته­ای یافته، در صدر مسائل آن قرار دارد. با توجه به نقشی که این رویکرد می‎تواند در حوزه معارف دینی ایفا و جهت‎گیری‎های خاصی را دنبال کند، لازم می­نماید عقل‏شناسی آن در بوته سنجش قرار گیرد. مقاله حاضر در پی آن است این مسئله را رصد و نتایجش را روشن کند. روش تحقیق در این بحث اسنادی و تحلیلی است و ماحصل آن این است که نگره عقل‏شناختی تفکیکی تهی از هر گونه پشتوانه عقلی و نقلی است و درنهایت به ندانم­گویی و بن­بست معرفت می­انجامد.

تحقیق حاضر عهده‌دار بررسی و نقد دیدگاههای رایج در فلسفه دین معاصر در باب معیارهای ارزیابی ادیان است. هدف از این بررسی دست یابی به معیارهای مناسب و خردپذیر و بازشناسی دین حق از باطل است که همواره مورد دغدغه دینداران بوده و امر مهمی برای آنان است. اساسی ترین سنجه های مورد بحث عبارتند از: (1) خاستگاه محوری؛ بنیادالهی دین در حدوث و بقاء و دوری از نسخ و تحریف، تأیید دین پیشین، اعجاز آورنده دین با تاکید برهماهنگی با معیار فطرت، (2) محتوی محوری؛ خرد پذیری و عقلانی بودن آموزه‌های دینی، مطابقت تعالیم آن با واقع و نفس الامر، افزون بر تلائم و هماهنگی و همچنین برخورداری از جامعیت،انسجام و سازواری. (3) کارکرد محوری؛ داشتن کارکردهای مهم دینی، دنیایی، فردی و اجتماعی درعرصه‌های مختلف زندگی بشری و کارآیی بیشتر در حفظ انسجام اجتماعی. (4) پیشوا محوری؛ این نگره بر سنتها و تعالیم بنیانگذاران دین، اخلاق و صفات نفسانی و اعجاز آنان تکیه داشته و مباحثی چون نسبت اوصاف پیشوایان و ترابط اعجاز با صدق و حقانیت آموزه‌های دینی پیشوایان را در پی دارد. نگره‌های فوق به روش تحلیلی- انتقادی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و نتیجه حاصله این است که کارکرد محوری با توجه به تجربی بودن و عدم امکان تجربه کارکردهای فرا اینجهانی در دنیای حاضر به مثابه معیار مستقلی کاربرد ندارد. پیشوا محوری در حد قراین و شواهد در معیار ارزیابی ادیان قابل طرح است. البته بحث معجزه در این نگره بر اساس برهانی دانستن آن می تواند به مثابه یک معیار در خدمت بنیاد الهی به کار آید. اما معیار بنیاد الهی در نظریه خاستگاه محوری با تأکید بر هماهنگی با فطرت و نظریه محتوی محوری جایگاه برتری داشته و هریک به طور مستقل می توانند، سنجه ارزیابی ادیان قرار گیرند. در عین حال اساسی ترین معیار مطابقت تعالیم دین با واقع و نفس الامر است و این ضابطه به طور کامل تنها در دین الهی تحقق پذیر است. بنا بر این دو معیار یاد شده از یکدیگر انفکاک وجدایی ندارند.