جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله جستاری است دربارۀ مقتل الحسین موجود در تاریخ طبری که از جمله مقاتل برجای مانده و قدیمی است و همچون سایر کتب تاریخی و روایی از هجمۀ تحریفات عاشورایی مصون نمانده‌است، چنان‌که در بعضی از مطالب مربوط به حادثۀ عاشورا ما را در تردید قرار می دهد. گزارش طبری از قیام عاشورا برگرفته از روایت ابومخنف است که اکنون قدیم ترین مقتل موجود است. اما در عین حال این مقتل از آشفتگی های متنی رنج می برد؛ به‌طوری‌که گاه با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار است و گاه شأن امام معصوم مورد خدشه واقع شده‌است. این متن در قرن های بعد پایه و اساس نقل علمای شیعی قرار گرفته و از این رو هدف قیام عاشورا را تحت تأثیر قرار داده‌است. در این پژوهش کوشش شده‌است که به برخی از تحریفات مربوط به قبل از حادثۀ عاشورا اشاره شود و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کندوکاش قرار گیرد.

درباره بیست‌وچهارمین آیه از سوره یوسف مباحث مختلفی مطرح شده ‌است. واژه «همّ» در این آیه به‌ یوسف منتسب شده که نیازمند بازشناسی دقیق‌تری ‌است. غالب مفسران آن را به قصد و اراده بر عملِ منافی عفّت تفسیر کرده‌اند که به‌ظاهر با عصمت آن حضرت تنافی دارد. در این پژوهش هم‌زمان تحلیل مفهومی و اسنادی «همّ» را در این آیه دنبال، و مهم‌ترین دیدگاه‌های فریقین را به سه دسته تقسیم می‌کنیم. هر کدام از این دیدگاه‌ها ضعف‌هایی دارد و ابهامات مخاطبان را به‌ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات، معنای دقیق لغوی در کتب تاریخی متقدم و روایات تفسیری ذیل آیه به‌خوبی پاسخ نمی‌گوید. در این نوشتار با رویکردی تحلیلی‌انتقادی و تأکید بر معنای لغوی «قصد و اراده» برای واژه «همّ»، معنای مصداقی‌اش در آیه را بررسی می‌کنیم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مراد از «همّ» منسوب به یوسف j قصد او بر ضرب و شتم و قتل زلیخا، و در مقابل «همّ» منسوب به زلیخا راجع به اراده او بر انجام‌دادن معصیت بوده ‌است. صحّت معنای برداشت‌شده با دلایل سیاقی، لغوی و روایی به‌ دست می‌آید. بدین‌منظور معانی واژگان، اقوال مختلف مفسران فریقین درباره آیه و در نهایت ساختار نحوی آیه را بررسی می‌کنیم.

دوگانگی اخلاق و سیاست که از جمله نظریات در باب نسبت اخلاق و سیاست تلقّی می‌شود، در جهان معاصر نیز به‌عنوان الگو و روش برای حکم‌رانی عرضه شده است. وجود عوارض و آسیب‌های حاکم بر بی‌اخلاقی در سیاست و تأثیر فراوان آن در زندگی اجتماعی مردمان اهتمام به‌بررسی آن را دوچندان می‌کند. براساس اندیشه حکومتی امام‌علی (ع)، سیاست بدون پشتوانه اخلاق، دچار بسیاری از آسیب‌های فردی و اجتماعی‌ است موجب اختلال در نظام امور بوده و تنظیم آن‌ها را با دشواری روبرو می‌سازد. پژوهش حاضر این مسئله را با تحلیلی فقه‌الحدیثی و جامع پیرامون اندیشه سیاسی امام‌علی (ع) در نهج‌البلاغه، در رهیافتی روایی و با روش کتابخانه‌ای و نیز رویکردی توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار داده که بازنمایی آن چنین است که سیاست‌های غیراخلاقی زمامداران، جامعه را به‌سمت نهادینه شدن فقدان ارزش‌های اخلاقی و نیز الگوپذیری از آن سوق داده و در نتیجه، کارآمدی رویکردها و عملکردهای نظام حاکمیتی اخلاق‌مدار را با خلل جدّی و حاکمیت دینی را با آسیب‌های جدی روبرو خواهد ساخت. قدرت‌طلبی، دروغ‌گویی، تزویر، خشونت‌گرایی، کج‌روی، سرکشی، رنگارنگی، عدم تعادل و ... جامعه‌ای بدون بالندگی همراه با رشد منفی ارزش‌ها ایجاد خواهد کرد که به‌ سمت افول و بی‌برکتی سوق می‌یابد.

کتاب اسرار الشهادة ملاآقا فاضل دربندی از جمله آثاری است که از هنگام نگارش تاکنون با وجود اثرگذاری فراوان بر گزارشگری‌های واقعه کربلا، به سبب مؤلف، نثر ویژه و محتوای فضیلت‌سازش توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. مسئله پژوهش پیش رو که با رویکردی تحلیلی‌انتقادی سامان یافته، بررسی و نقد رویکردها، تحریف‌ها و متفرّدات برجسته روایی دربندی است که نخستین بار از این کتاب برخاسته و پایه نقل عالمان شیعه در قرن اخیر شده است. نحوه مواجهه دربندی با روایات عاشورایی و تأثیر شگرف او بر خوانش نویسندگان و به‌ویژه واعظان از عاشورا، اهمیت پرداختن به اثر او را دوچندان می‌کند. بر پایه یافته‌ها، روایات أسرار الشهادة و نیز توجیهات و دخل و تصرف‌های نویسنده‌اش، بعضاً با سنّت، عقل، عرف، وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار یا ناپذیرفتنی است و حتی گاه شأن امام معصوم b یا خاندان ایشان خدشه‌دار شده، به گونه‌ای که رکاکت معنوی سبب بی‌پایه‌دانستن گزارش وی خواهد بود.

تفاخر از برجسته‌ترین معضلات فرهنگی-اجتماعی عصر حاضر است که گذشته از ضدیتش با ارزش‌های دینی و آثار سوء اخروی، به لحاظ زندگی این دنیایی نیز پیامدهای نامطلوب اقتصادی، تربیتی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی گسترده‌ای دارد. قرآن کریم به عنوان برنامه هدایت بشر از ظلمت به سمت نور و از رذایل به فضائل به مبارزه با این رذیله اخلاقی-اجتماعی پرداخته و جامعه عصر نزول را از رفتارهای فخرفروشانه تطهیر کرده و فضائلی همچون برابری، مواسات، ایثار، گذشت، فروتنی و تواضع را جایگزین آن نموده است. نظر به اهمیت استخراج روش‌های قرآنی در حل مسائل اجتماعی، جستار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی راهکارهای درمان تفاخر از منظر قرآن‌کریم در دو ساحت گرایش و منش پرداخته‌است.براساس یافته‌های پژوهش، راهکارهای گرایشی قرآن برای درمان تفاخر به دو بخش راهکارهای ترهیبی و ترغیبی قابل تقسیم هستند که اولی مشتمل بر روش عبرت‌بخشی و روش تهدید و دومی شامل سه روش تشویق، الگودهی و سرعت و سبقت است. راهکارهای منشی نیز به دو دسته راهکارهای ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند که دعوت به صبر، تواضع و جایگزینی عامل شادی در دسته اول و منع از تکبّرورزی، یأس و سرمستی از امکانات در دسته دوم جای می‌گیرند.

شناخت رفتار اخلاق‌مدارانه زمامدار پیش از به دست گرفتن حکومت و تطبیق آن با پس از رهبری‌اش می‌تواند سیاست‌های اخلاقی و میزان صداقت وی در عملکردهای بعدی‌اش را تبیین وبرجسته‌تر بنمایاند. امام‌علی(ع)در قامت یک زمامدار می‌کوشد با تأکید بر تقدّم اخلاق بر هر مقوله‌ای نشان دهد آموزه‌های اخلاق‌مدارانه مورد تأکید درخلافت، با آموزه‌های اخلاق‌مدارانه در دوران پیش‌از حکومت تفاوتی نداشته است. برخورد و جنگ با شورشیان دردوره غارات، گرچه پیامدهای ناگواری ایجاد کرد، اما رهبری اخلاق‌مدار می‌کوشد ابتدا با اصول اخلاقی مناسب، از بروز جنگ پیش ‌گیرد و پس از جنگ نیز با رفتار اخلاق‌مدار با دشمنان خویش، نشان دهد که انسانیت برمحور اخلاق‌ بر مدّعی دیندار بی‌اخلاق ترجیح و برتری دارد. مقاله پیش‌رو به تبیین این تئوری نوین در حوزه تئوری‌های رهبری پرداخته است. هدف از این پژوهش نشان دادن نمونه‌ای آشکار از این اخلاق‌مداری در دوره «غارات» است که چگونه امام اصول اخلاقی را در قامت زمامداری‌اش و در گستره حکومت کوتاه و پرفراز ونشیبش حفظ کرد و کلیت قاعده تلازم میان قدرت و انحصارطلبی را به چالش کشید. یافته‌های این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی صورت پذیرفته، چنین تبیین می‌کند که درسیره امام‌علی(ع) اخلاق‌مداری در همه کُنش‌‌‌ها و پدیده‌های اجتماعی و سیاسی اصالت دارد و او برای رسیدن به اهداف مقدس خود کوچک‌ترین مسائل اخلاقی را فدا نمی‌کند و این امر نه تنها در زمان نداشتن قدرت، بلکه در زمان داشتن قدرت نیزنمایان است.

المنتخب اثر طریحی (متوفای 1087 ه.ق.) کتابی است که از هنگام نگارشش تاکنون، علاوه بر اثرگذاری فراوان بر گزارشگری‌های واقعۀ کربلا، به ‌سبب مؤلف، نثر ویژه و محتوای فضیلت‌سازش به آن توجه بسیار شده است. مسئلۀ پژوهش پیش‌ رو که با رویکردی تحلیلی‌انتقادی و روش کتاب‌خانه‌ای سامان یافته، تحلیل و نقد رویکردها، تحریف‌ها و متفرّدات برجسته روایی طریحی است که نخستین بار از این کتاب برخاسته و پایه نقل عالمان شیعه در قرون اخیر شده است. نحوه مواجهۀ طریحی با روایات عاشورایی و تأثیر شگرفش بر خوانش مقتل‌نگاران و به‌ویژه واعظان عاشورا اهمیت پرداختن به‌ این اثر را دوچندان می‌کند. بر پایۀ یافته‌ها روایات کتاب المنتخب و نیز گزارش خاص نویسنده‌اش، گاه با سنّت، عقل، عرف، وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار یا ناپذیرفتنی است و حتّی برخی روایات با شأن امام معصوم b و خاندان ایشان همخوانی ندارد، به ‌گونه‌ای که رکاکت معنوی سبب بی‌پایه‌دانستن گزارش وی خواهد شد. از نتایج به‌دست‌آمده می‌توان در مطالعات حدیثی و پژوهش‌های مقاتل عاشورایی بهره ‌برد.

قرآن در بیان برخی از قضایا، شیوه‌ای ممتاز و یگانه را در پیش گرفته ا‌ست؛ یکی از این آیه‌های قرآن، آیۀ هفتم از سورۀ مبارکۀ «الضحی» است. واژۀ «ضالّ» که در این آیه، اسم فاعل از مصدر «ضلالت» محسوب شده و به شخص پیامبرJ بازمی‌گردد، نیازمند بازشناسی دقیق‌تری است. پژوهش حاضر، همزمان تحلیل مفهومی و انتسابی «ضلالت» را در این آیه دنبال می‌کند و مهم‌ترین نظرهای فریقین را به دو دسته تقسیم می‌نماید. دستۀ نخست، انتساب «ضلالت» را به شخص پیامبرJ متوجه دانسته و ازاین‌رهگذر وجوه متعددی برای توجیه مفهوم «ضلالت نبی» بیان کرده‌اند. در دستۀ دوم، «ضلالت» در معانی مختلف آن، با توجیهات عمدتاً ادبی به قوم نبی اکرمJ متوجه شده است. هر دو دسته از دیدگاه‌ها، نقاط ضعفی به همراه دارند که ابهام‌های مخاطبان را به‌ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات و معنای دقیق هدایت در مقابل ضلالت، به‌خوبی پاسخ نمی‌گویند. این تحقیق به دیدگاه برگزیده‌ای دست‌یافت که ازطریق بهره‌مندی از تفسیر قرآن‌به‌قرآن، تناسب با ظواهر و سیاق آیات و هماهنگی با مبانی کلامی در حوزۀ عصمت نبوی تقویت می‌گردد. نتایج به‌دست آمده می‌تواند در مطالعات قرآنی و پژوهش‌های تفسیری و کلامی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

ابن‌سعد در کتاب الطبقات ­الکبری، بخشی را به مقتل الحسین(ع) اختصاص داده که در میان مقاتل موجود سیدالشهدا(ع) از لحاظ قدمت در جایگاه دوم قرار دارد. با وجود موارد مشابه فراوان میان گزارش‌های آن با مقتل ابومخنف، ابن‌سعد بسیاری از روایات مقتل ابومخنف را حذف کرده و به نقل از مقاتل واقدی و دیگران روی آورده است. رویکرد جانب‌دارانۀ ابن‌­سعد در گزارش واقعۀ عاشورا، اقبال وسیع مورخان و رجال‌­شناسان مکتب شام؛ همچون ابن­‌عساکر، ذهبی، ابن­‌حجر، مزّی، ابن­‌کثیر به آن را به دنبال داشته است. این مقتل علی‌رغم اخبار منفرد نسبت به دیگر کتب تاریخی و یا حدیثی، در برخی موارد با وقایع مسلم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصوم(ع) و یا خاندان معصومان(ع) را مخدوش ساخته و پایه‌های نااستواری برای تحقیق پیش‌روی عالمان فریقین در قرن­‌های بعد از خود قرار داده است. یافته‌­ها نشان از جهت‌­داری گزارش وی از قیام امام حسین(ع) و تحلیل برپایه ذهنیتی خاص است که احتیاطی دوچندان را پیش­روی مقتل‌پژوه می‌­نهد. این مقاله با روش کتابخانه‌­ای به‌­صورت میان‌­رشته‌­ای تاریخ و حدیث و رویکردی تحلیلی و انتقادی، روایات تأثیرگذار و جهت‌­دار او را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

نظریه­های متعددی دربارۀ کیفیت اعجاز قرآن و مسائل مرتبط با آن از زمان نزول تا کنون مطرح شده است. محمد شحرور با تعریفی مدرن از اعجاز، آن را بر اساس عدم ترادف، به بخشی از آیات قرآن محدود کرده است. او که مطالعات خود را در دنیای مدرنیته متمرکز نموده، مصحف را به قرآن و کتاب تقسیم کرده؛ لذا اعتقاد خود را بر این پایه استوار ساخته است که مشابه کتاب را می­توان آورد؛ از همین­رو خداوند، مردم و از جمله پیامبر(ص)‌ را از چنین کاری برحذر داشته است. همچنین او میان رسالت و نبوت تفاوت نهاده و طبق وجود تفاوت میان قرآن و کتاب،­ معتقد است آیات مربوط به رسالت و نبوت نیز در موضوع اعجاز، یکسان نیست و نباید ویژگی اعجاز را به همۀ آیات نازل شده بر پیامبر(ص) تعمیم داد. شحرور برخلاف پیشینیان، وجوه اعجاز را در ابعادی خاص منحصر دانسته که نیازمند دقت و تحلیل است. او مصادیق تحدّی را نیز بیش از محتوا در ساخت لفظی و ادبی برجسته نموده است. این مقاله کوشیده است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی دیدگاه وی را در بوتۀ نقد قرار دهد و ضمن تفسیر اندیشۀ او تناقضات و اشکالات وارد بر آن را تحلیل و بررسی نماید.