جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ازجمله مسائل اجتماعی‌ حوزه زنان و خانواده در جامعه امروز ایران، روند رو به تزاید «تجرد زنان و دختران» است. تجرد، اعم از تجرد ابتدایی و تجرد ثانوی و متأخر، از علل و عوامل شخصی و ساختاری متعددی ناشی شده و آثار و نتایج زیانباری در سطوح فردی و اجتماعی به همراه دارد. نظربه جایگاه قدسی ازدواج و تشکیل خانواده در متون دینی و گفتمان مذهبی غالب جامعه ایران، تأخیر در ازدواج، به‌ویژه تأخیر طولانی‌مدت یا محرومیت قطعی از آنچه از ناحیه مرد و يا زن و تجردگزینی، با فلسفه وجودی خانواده در نظام ارزشی اسلام تعارض‌ دارد.‌ پذیرش‌ این ‌وضعیت از ناحیه‌ مردان، ‌غالباً اختیاری ‌و از ناحیه زنان، غالباً غیراختیاری ‌است. جمعیت‌شناسان با استناد به دلایل مختلف، تجرد زنان در مقیاس وسیع را امری آسیبی ‌تلقی کرده و سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی اجتماعی براي کاهش و تعدیل آن را اجتناب‌‌ناپذیر می‌دانند. این ‌نوشتار درصدد است‌ تا با ارجاع ‌به‌ آمارها و مطالعات‌ و پژوهش‌های ‌انجام‌شده، این ‌موضوع ‌را ‌از ‌منظر تئوریک، ‌و با محوریت‌ جامعه ‎ایران ‌بعد از انقلاب؛ توصیف، تفسیر و تبیین ‌کند. روش ‌این ‌مطالعه، در مقام ‌گردآوری اطلاعات، اسنادی و در مقام تفسیر و تبیین، تحلیلی و استنتاجی است. در بخش پایانی، به راه‌کارهای مواجه با این موضوع اشاره شده است.

مسئوليت پذيري اجتماعي، پاية اخلاق اجتماعي است و از عناصر اساسي فرهنگ بومي ما، سرماية اصلي جريان انقلاب اسلامي و از مفاهيم مهم برنامة توسعة پايدار جهاني و به معناي تعهد دروني و اخلاقي در مقابل جامعه و ديگران است. در اين نوشتار با روش توصيفي-تحليلي و قياسي به بررسي مفهوم مسئوليت اجتماعي از نگاه اسلامي و ابعاد و ويژگي هاي آن پرداخته شده و به پرسش هاي اساسي دربارة ماهيت و خاستگاه مسئوليت اجتماعي، گونه‌شناسي و نحوة اعتبار اين مفهوم، نحوة صدق بر مصاديق، ارکان و ساخت مفهومي و نهايتاً ارتباط آن با مفاهيم نزديک، پاسخ داده شده است. چنانکه از تحليل اين مفهوم با استفاده از امکانات فلسفه و معارف اسلامي و با تکيه بر آراي يکي از متفکران برجستة معاصر در اين حوزه به‌دست مي آيد، مفهوم مسئوليت اجتماعي در رويکرد اسلامي، نه صرفاً يک قرارداد اجتماعي و حقوقي، بلکه مفهومي اخلاقي مبتني بر حقايق و مبادي توحيدي و از سنخ معقولات ثاني فلسفي است که با در نظر گرفتن رابطة سبب و مسببي بين افعال اختياري انسان و اهداف صحيح جامعة انساني، با معيار فطرت و شريعت، انتزاع شده است و در امتداد مسئوليت انسان در برابر خدا و خويشتن، دامنة وسيعي در همة حوزه هاي زندگي اجتماعي با اولويت هاي خاص خود دارد و حد نصاب آن به عنوان يک ارزش اخلاقي، قصد رضاي الهي است. همچنين اين مفهوم، مفهومي جامع است که رابطة آن با حقوق اجتماعي رابطه تضايف، و نيکوکاري وجه ايجابي آن است.

تغييرات و تحولات جوامع انساني، واقعيت آشکاري است که از ديرباز مورد توجه انديشمندان اجتماعي بوده است. در خصوص روند و خط سير تغييرات جوامع با رويکرد پوياشناسانه، تاکنون سه الگوي تکاملي، دوري و انحطاطي مطرح شده است. الگوي تکاملي مدعي است که همه يا بخش‌هاي بنيادين يک جامعه در گذر زمان، طي گذار از مراحلي رشد و ترقي مي‌کند. نوشتار حاضر درصدد پاسخ به اين سؤال است که موضع ايدئاليستي ماکس وبر، چه نقشي در تکوين نظرية‌ تکامل اجتماعي وي داشته است؟ روش اين مطالعه در مقام گردآوري اطلاعات، اسنادي، و در مقام تجزيه و پردازش، توصيفي، تحليلي و استنباطي است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که ايدة ذهن‌گرايي (ايدئاليسم) سه نقش در تکوين نظرية تکامل اجتماعي وبر داشته است: اول، تکامل اجتماعي به‌مثابة فرايندي به‌هم‌پيوسته‌ از صيرورت و تطور صورت‌بندي‌هاي اجتماعي، بستري فراهم مي‌سازد که در آن، هم انسان‌ها و هم صورت‌هاي اجتماعي به درجاتي از پيشرفت و ترقي دست مي‌يابند؛ دوم، از ميان عوامل متعدد تأثيرگذار بر تکامل اجتماعي، نقش باورها و ارزش‌ها به‌عنوان عوامل غيرمادي، برجسته‌تر از ساير عوامل است؛ سوم، امور انساني نيز همانند امور طبيعي، مشمول اصل عليت‌اند. بااين‌حال به تفسير وبر، عليت در امور انساني امري احتمالي است.

افغانستان يک جامعة چندقومي، چندمذهبي، چندزباني و به تمام معنا چندفرهنگي است. جامعة چندفرهنگي در حوزه‌هاي مختلف، از جمله رسانه‌ها، مستلزم خط‌مشي‌اي است که با ساختار اجتماعي و فرهنگي آن جامعه تناسب داشته باشد. حال سؤال اين است که الگوي تدوين خط‌مشي رسانه‌اي متناسب با جامعة چندفرهنگي افغانستان، کدام است؟ جامعة افغانستان و نظام رسانه‌اي آن در دورة کنوني، نه از نبود يا کمبود رسانه، که از ضعف ساختار، محتوا و به‌طورکلي، فقدان الگوي تدوين خط‌مشي رسانه‌اي رنج مي‌برد. انتظار اين است که اهل نظر در طراحي و تدوين چنين الگويي يا پيشنهاد مباني دستيابي بدان، مساعي خويش را به‌کار بندند. در راستاي تحقق اين هدف، نگارندگان با بهره‌گيري از روش توصيفي‌ـ تحليلي به مطالعة منابع اسلامي و قوانين افغانستان پرداخته و با توجه به گفتمان‌هاي غالب اين کشور و فرصت‌ها و محدوديت‌هاي ساختاري آن، الگويي را براي تأمين اين هدف استخراج كرده‌اند. الگويي که از يک ‌سو متضمن آموزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي متعالي اسلام به‌عنوان محور وحدت جامعه است و از سوي ديگر، حقوق، منافع و انتظارات مخاطبان چندفرهنگي، به‌عنوان کنشگران فعال در آن ملحوظ شده است.

تحقيق ميدانى (Field Research/ field study)، يا اجراي تحقيق در يک ميدان و قلمرو فرهنگي اجتماعي مشخص، نمونه‌اي از پژوهش موردي است که گاه به صورت سطحي و پهنانگر وگاه به صورت عمقي و ژرفانگر صورت مي‌پذيرد. تحقيق ميداني از نوع تحقيقات كيفى و تکنيک غالب آن، در مقام شناخت عناصر موجود در ميدان و گرد‌آوري اطلاعات مورد‌نظر، مشاهده همراه با مشارکت محقق است. در اين نوع تحقيق، محقق مستقيماً با افراد مورد مطالعه ارتباط برقرار کرده، شخصاً در محيط حضور مي‌يابد تا در يک محيط و فضاي طبيعي، به مشاهده و ثبت وقايع و رويدادها بپردازد. اين نوع پژوهش، در رشته‌هاي مختلف علوم اجتماعى، به ويژه در مطالعات مردم‌شناختى، روان‌شناسي اجتماعي، ارتباطات گروهي، آسيب‌شناسي اجتماعي، و برخى مطالعات كاربردى همچون مددكارى اجتماعى کاربرد فراوان دارد. اين نوشتار در صدد است تا توصيفي نسبتاً جامع از اين نوع پژوهش، ابعاد مختلف، اقتضائات و الزامات و فرصت‌ها و محدوديت‌هاي آن به دست دهد.

سلطه و رهایی از مفاهیم اصلی در فلسفه و علوم اجتماعی است. در حکمت اسلامی نیز این مسائل نیاز به تبیین و تحلیل دارند. مسئله این مقاله تبیین سلطه و رهایی در حکمت اسلامی با تقریر و تبیین آیت‎الله جوادی‎آملی است. نوشتار حاضر با روش دیالکتیکی همراه با نقدِدرون‎ماندگار به تبیین مسئله فوق می‌پردازد. مراد از سلطه، سلطه ناشی از عقلانیت ابزاری است که هرچند ابتدا در دنیای مدرن با نشانه‌های چون ازخودبیگانگی و شیءوارگی نمایان شد، اما اینک سراسر جوامع انسانی را درنوردیده و معضلی برای کل انسانیت به شمار می‌آید. بر مبنای حکمت اسلامی باید ریشه‌های سلطه و رهایی را در دیالکتیک طبیعت و فطرت جستجو کرد. راهکارهای برون رفت از سلطه را نیز در تعامل عقل و نقل در بعد معرفت‌شناختی و برساخت‎اجتماعیِ واقعیت بر مبنای تعامل و تعادل فطرت و طبیعت؛ و تعامل عقل و نقل پی‌گیری کرد. از این منظر سلطه اجتماعیِ ناشی از ساختارهای اجتماعیِ مبتنی بر طبیعت، توحش‌گرا است و رهایی در صورتی تحقق می‌یابد که ساختارهای اجتماعی ذیل تعادل فطرت و طبیعت مورد نقددرون ماندگار بر مبنای خواسته‌های فطری قرار گیرند.

ایمان به ظهور مصلح آخرالزمان و مهدی دوران در زمره امور غیبی است که رسول خدا (ص) از آن اطلاع داده و تأیید و پذیرش آن واجب‌ است. آیات قرآن، روایات متواتر از شیعه و اهل سنت و اجماع و اتفاق مسلمانان و ادراک مکاتب و ادیان گوناگون پیرامون نیاز به ظهور منجی از مهم‌ترین ادله‌ در اثبات ظهور مهدی امت از نسل پیغمبر آخرالزمان است. توجه به هر دو بُعد محتوای دینی و الزامات رسانه‌ای و بهره‌مندی از این دو برای شناساندن مطلوب موعود آخرالزمان ضروری است. در این پژوهش با بهره‌گیری از متون دینی و روایی با روش تحلیل درون‌مایه، به تمییز مشخصات منحصر به فرد حضرت حجت (عج) از مدعیان دروغین می‌پردازیم، و سپس با روش تحلیل گفتمان، رویکردها و گفتمان حاکم بر آثار رسانه‌ای 9 گروه اصلی فعال از مدعیان دروغین مهدویت را استخراج می‌کنیم و از میان این دو و تحلیل درون‌مایه مصاحبه با خبرگان مهدویت و رسانه، الگوی مطلوب رسانه‌ای مقابله با آنها را تبیین خواهیم کرد.

ادیان الهی هم خود ظرفیت بسیارغنی وتجدید شونده ای برای تولید وعرضه یک فرهنگ متعالی متناسب باظرفیت های آموزه ای واهداف ورسالت این جهانی خود به بشراجتماعی دارند وهم بسته به ظرفیت آموزه ای، موقعیت اجتماعی، کمیت وکیفیت موالیان، نحوه تعامل آنهاباتعالیم وحیانی، قرائت هاوتفسیرهای ارائه شده ازسوی دین پژوهان، فرصت هاومحدودیت های محیطی و...‌ نقش بسیارقاطع وتعیین کننده ای درهدایت وراهبری، پالایش وپیرایش، شکوفایی وتعالی ظرفیت ها، صیانت وپاسداری، تعمیق وتثبیت، اعتباریابی وقداست بخشی، کمک به درونی سازی، افزایش انگیزه هابرای التزام ورزی نظری وعملی؛ فرهنگ های عرفی ومولفه های مختلف آن دارند. ازاین رو، نسبت میان دین وفرهنگ ونحوه تعامل آندو بویژه درفرایند تاریخ اجتماعی بشر، ازجمله موضوعاتی است که عموماازسوی جامعه شناسان دین مطرح شده ودرمقام پاسخ بدان، دیدگاهها ومواضع مختلفی اتخاذ شده است. این نوشتاردرصدد است تابرخی ازمهم ترین این مواضع را ازمنابع ومتون مربوط استخراج ومورد واکاوی وتحلیل قراردهد. براین اساس، سوال اصلی آن نسبت های محتمل میان دین وفرهنگ به مثاله دونظام معنایی جامع درمقام تحقق وعینیت اجتماعی ازمنظرجامعه شناختی است.

علم اجتماعی و مشخصا جامعه شناسی بومی یا ایرانی با رویکردهای مختلف آن، عمدتا به نظام یا منظومه ای معرفتی که بررسی روشمند توصیفی، تفسیری، تبیینی، توجیهی و انتقادی مسائل فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، زبانی جامعه ایران با روش های خاص را موضوع مطالعه، تحقیق و نظریه پردازی خویش قرار داده باشد، اشاره دارد. بدیهی است که این دانش در شکل ایده آل خود برغم تعلقات سرزمینی، نسبتی ارگانیگ نیز با جریان جهانی علم جامعه شناسی دارد. امکان تحقق چنین دانشی با مختصات ویژه، هر چند مورد وفاق اکثریت جامعه شناسان و عالمان علوم اجتماعی ایرانی معاصر است اما فعلیت و تحقق آن در وضعیت و موقعیت کنونی، محل بحث و گفت و گوی جدی قرار دارد. این نوشتار با روش اسنادی در صدد شناسایی دیدگاههای مختلف در این خصوص و ارزیابی تحلیلی و انتقادی آنها براساس معیارهای مالوف است.

«معنا» از پردامنه‌ترین موضوعات علوم اجتماعی مدرن و پست‌مدرن است. یکی از بدیع‌ترین و جامع‌ترین تفسیر‌ها دربارۀ معنا را چارلز ساندرز پرس در زمان حیات خود ارائه نموده است. این مقاله می‌کوشد به بررسی ویژگی‌های نشانه‌شناسی پرس، ازجمله فرایند نشانگی، تولید معنا، کاربرد نشانه‌ها، دلالت و نگاه عملی به نشانه و ساخت معنا بپردازد. از آنجایی که، نظریۀ نشانه‌شناختی پرس در بعد معرفت‌شناختی و وجودشناختی، بر تحلیل تفکّر و ساخت معنا استوار شده است، به نظر وی، جهان و هر آنچه در آن است، از منظر نشانه و معنا شناخته می‌شود، و برداشت وی از نشانه، در نگرش او به جهان، تعیین‌کننده است. زیربنای نشانه‌ای پرس تمایز پیچیده از مقوله‌هاست. پرس نشانه را در ارتباط با این سه مقوله تعریف کرده و آن را در فرایندی سه‌گانه به نام دلالت نشانه‌ای قرار می‌دهد. به نظر پرس، دلالت بر سه رکنِ نشانه، تعبیر (تفسیر) و شئ تکیه می‌کند و بر پایۀ سه طرف استوار شده است و نظریه معنایش از فرایند این سه رکن ایجاد می‌شود. پرس از جمله منتقدان و فیلسوفان مغرب زمین است که به نظریۀ معنا اهتمام نشان داده است و این نظریه را در فرایند نشانه‌شناختی خود مطرح کرده است. در میان فیلسوفان مسلمان، علامه طباطباییe نیز در این باب مطالبی ارائه کرده است. در این مقاله تلاش می‌شود با طرح نظریۀ معنا از منظر ایشان، امکان مقایسه نظریه معنای پرس با نظریه معنای علامه طباطباییe، فراهم گردد. نظریه معنا نزد علامه در معرفت حضوری و حصولی و در امتداد مباحث اعتباریات ایشان طرح می‌گردد. در نظر ایشان، نظام اعتباری انسانی و معنا قائم به یک نظام طبیعی و حقیقی است؛ که به حسب باطن و در حقیقت با نظام طبیعی و حقیقی به سر می‌برد؛ زیرا در نظر وی هر اعتباری ناگزیر یک تکیه‌گاه حقیقی دارد و نظام اعتباری انسانی تنها در ظرف اجتماع و تمدن موجود می‌شود.