جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت امام در عرصه‌های مختلف همواره دغدغه دانشمندان اسلامی به‌ویژه حکیمان و متکلمان بوده است. به‌یقین یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت امام، زیارت جامعه کبیره خواهد بود. ویژگی ممتاز این زیارت تبیین دقیق و صحیح ارتباط امام با اصول محوری چون توحید، نبوت و معاد است. این زیارت از نظر سند و دلالت در طول تاریخ مورد اهتمام قرار گرفته و شرح‌های مختلفی به زبان فارسی و عربی برآن نگاشته شد. با وجود این شروح، تحقیقی که مستقلاً آموزه‌های امام‌شناسی را در این زیارت بیان دارد، موجود نیست. به‌همین جهت این تحقیق در صدد اصطیاد این آموزه‌ها از زیارت جامعه است. براین اساس ویژگی‌های امام را با تمرکز بر دو صفت علم و عصمت در این زیارت دنبال خواهیم کرد. همچنین نقش پررنگ امام با توحید، نبوت و معاد بیان خواهد شد. از طرفی تأثیر امام در روابط اجتماعی امت و ارتباط امت با امام معصوم× از دیگر موضوعات این تحقیق به‌حساب می‌آید. براساس فرازهای زیارت جامعه کبیره می‌توان گفت که خداوند این دو صفت بارز یعنی علم و عصمت را در حد اعلی و هم‌سنگ با پیامبر اسلام| به اهل‌بیت^ اعطاء کرده و ایشان را مظاهر کامل برای آنها قرار داده است. براساس فقرات این زیارت، بهترین و کامل‌ترین مسیر برای شناخت صفات خداوند، راهی است که ائمه^ بیان نموده‌اند. ایشان همان سلاله پاک نبوت بوده که در دو حیطه حقیقی و حقوقی وارث به‌حق پیامبر اسلام| هستند. همچنین ائمه^ نقشی بسیار مهم در ارتباط دو اصل امامت و معاد داشته که نتیجه آن فرجام نیک ابدی و سعادت اخروی در پرتو اطاعت از ایشان است. از طرفی در این تحقیق به اثبات می‌رسد که ائمه^ در روابط اجتماعی حکم رئیسی را داشته که هدف نهایی او هدایت جامعه و به کمال رساندن انسان‌ها در دنیا و آخرت است. با توجه به فرازهای زیارت، با روش توصیفی- تحلیلی، ناظر به شروح نگاشته شده و تحلیل خود نویسنده به امام‌شناسی در حوزه‌های یاد شده خواهیم پرداخت.

رویکر روانشناختی جامعه شناختی و اخلاقی و توجه به کارکردهای سه گانه آن با توجهخ به آیات قرانی می تواند به منزله استدلالی اخلاقی برای ازدواج باشد . این کارکردها در پاسخ کسانی است که ازدواج را امری غیر اخلاقی تلقی کرده اند از اینرو می توان با تبیین آیات قرآن به کارکردهای مذکور اشاره کرد و به نفع ازدواج از آن بهره برد . این مقاله با رویکرد تحلیلی عهده دار این مسئله است .در این تحلیل از منظر جامعه شناختی ازدواج با عث ثبات و انسجام اجتماعی شده و جوامع را از فروپاشی انسانی و اخلاقی نجات خواهد داد همانطور که کارکردهای روانشتاختی ازدواج باعث آرامش افراد و از بین رفتن پریشانی و سرگردانی و افسردگی های ناشی از تنهایی و پوچی خواهد شد. از منظر اخلاقی نیز ازدواج به حفظ اخلاقی افراد خواهد انجامید ضمن اینگه خانواده محل ظهور و بروز فضایل اخلاقی و دوری گزیدن از پلیدی های اخلاقی است.

در پاسخ اینکه اقتدار استاد در آموزش از منظر اخلاقی چگونه است دیدگاه امام سجاد× راهگشاست. بررسی توصیفی ـ تحلیلی دیدگاه امام سجاد× در رساله حقوقیه نشان می‌دهد نوع رابطه‌ای بین معلم و متعلم به‌واسطه ویژگی بهره‌مندی علمی و دانشی، هدایت‌بخشی و ارزشمندی معنوی در رابطه با متعلم دارای جایگاه ارزشی خاص است که به‌واسطه ایجاد «مسئولیت» برای استاد و «حق» برای شاگردان محقق می‌شود. براساس این دیدگاه می‌توان مرتبه‌ای از یک نوع «ولایت» علمی و معنوی را برای استاد منظور ساخت که اقتدار استاد را وارد نگاهی مسئولانه و امانت‌انگارانه می‌سازد که نتیجه‌اش دوری از آسیب‌هایی چون خودمحوری، تحکم و سوءاستفاده و بهره‌مندی از عناصر اخلاقی چون مهرورزی، دلسوزی و نگاه مسئولانه است. در پرتو چنین رابطه طرفینی بین معلم و متعلم است که مبتنی بر مبانی اسلامی مسیر تعلیم و تربیت به شکل توأمان طی شده و اهداف آموزش محقق خواهد شد.

در این پژوهش، به الگوبرداری از اصول و شیوه‌های برخورد قرآن با انحراف‌های اخلاقی پرداخته شده‌است تا بتوان بر اساس آن به شیوة متفاوت و اثربخش از دیگر شیوه‌های کنش متقابل با ناهنجاری‌های بعضاً شدید اخلاقی دست یافت؛ چراکه قرآن با جامعیت و فراشمولی خواندن خویش، در همة عصرها قابلیت ارائه الگوهای مناسب اخلاقی و اجرایی شدن آن‌ها را تضمین کرده‌است. قرآن کریم با بیان این اصول و شیوه‌های اجرای آن در قالب قصص و برخوردهای انبیا با انحرافات اخلاقی، به انسان می‌آموزد تا با استفاده از این ابزار در راستای ایجاد صفات اخلاقی مطلوب و محو کردن انحرافات و ناهنجاری‌ها تلاش کند. این موضوع در دورة جوانی که به دلیل هیجانات و نبودِ ثبات کامل شخصیت، لغزش‌ها فراوان است، بیشتر احساس می‌شود. اصولی چون اصل تکریم شخصیت، اصل تذکر، اصل بهنگامی، با شیوه‌هایی چون گفتار نیک، رعایت ادب، استفاده از استدلال، عبرت‌آموزی، موعظة حسنه، تمثیل، مقایسه، صراحت، تغافل و تجاهل، تساهل و تسامح، انذار و تبشیر، در این نوشتار بررسی شده‌است.

کاربرد «حلم» به‌عنوان صفت مشترک خدا و انسان در قرآن کریم و عدم کاربرد صفت «کظم ‎غیظ» در مورد خدای متعال حکایت از یک تفاوت معنایی در این دو واژه، به‎ویژه در مورد خدا دارد؛ چنین تفاوتی می‎تواند پای مسئله تفاوت‎های معنایی این دو واژه را در قرآن و به‎ویژه در نسبت با حضرت باری تعالی به‌میان آورد. واژه «حلم» و «کظم‎غیظ» در یک معنای عام بیانگر حالت بازدارندگی و حبس در واجد این صفات است اما کاربرد صفت حلم در مورد انسان و خدا به شکل مشترک است و «کظم ‎غیظ» به‌عنوان یک صفت خاص انسانی است. از مهم‎ترین منابعی که می‎تواند ما را به فهم دقیق‎تر معنای این دو واژه و تفاوت‎های آن نائل سازد، مطالعه تفسیری و بهره‎مندی از منابع تفسیری است، این منابع نشان می‎دهد واژه «حلم» و «کظم ‎غیظ» امکان تحقق در ذات باری تعالی ندارد.

قرآن کریم با روش های مختلفی به سوالات و شبهات دینی پاسخ می دهد . یکی از این روش ها که فراوانی زیادی در قرآن دارد، روش پرسش و پاسخ است که به گونه های مختلفی در قرآن ارائه شده است. در این روش که گاه به شکل مستقیم وگاه غیر مستقیم، سوالات و شبهات را پاسخ می گوید؛ مبتنی بر اهداف مختلف قرآن ازجمله برهان آوری، مراجعه به درون و تذکر، اقناع و تاثیر وجدانی و فطری سامان یافته است. در این روش پاسخ دهی می توان گونه هایی را منظور کرد. این مقاله به پاسخ گویی به سوالات اعتقادی براساس «روش پرسش و پاسخ» تمرکز دارد. نتایج این روش پاسخگویی در قالب ها وگونه های مختلف زمینه تاثیر گذاری شناختی و عاطفی را در مخاطب فراهم می کند و سبب آماده سازی و پذیرش افراد در مسائل اعتقادی می گردد. ما به روش توصیفی تحلیلی و با تمرکز بر برخی از مهم ترین آیات قرآن در این حوزه این روش ها را تبیین خواهیم کرد.

یکی از دستورهای قرآن به مومنان در آیه 200 سوره آل‌عمران امر به «صبر» و «پایداری» و در کنار آن «مصابره» و «مرابطه» است. بر اساس دیدگاه صاحبنظران، به‌ویژه مفسران و آنچه از روایات معصومان: به دست می‌آید، بین صبر و مصابره تفاوت‌هایی است، ضمن این‌که مصابره با معنای گفته شده، با مرابطه ارتباط معنایی دارد. یکی از تحلیل‌ها و معانی‌یی که در مورد مرابطه آمده، پیوند با امام است که روایات شیعی آن را تایید می‌کند وآن را به «الزام مومنان برای ارتباط و پیوند با امام معصوم7» تفسیر کرده‌اند. این مقاله با تمرکز بر آیه مذکور و به روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن تحلیل معانی گفته شده و تبیین رابطه معنایی مصابره و مرابطه، از رابطه تعاملی این دو مفهوم در پیوند با امام عصر4 سخن خواهد گفت. «مصابره» به معنای همراهی، کمک کردن و معاضدت مومنان به یکدیگر در «صبر» است و «مرابطه» هم افزایی و معاونت یکدیگر در آمادگی و حراست از مرزهای اسلامی و پیوند و ارتباط با امام است که به‌ویژه با مسئله انتظار که بر صبر و آمادگی متکی است؛ پیوند معنایی دارد. این ایده متخذ از آیات قرآن، نافی دیدگاه کسانی است که باور به مهدویت را امری شخصی و یا حضور امام7 را انکار می‌کنند.

مسئله مهدویت که در انتظار متجلی شده به عنوان یکی از آموزه های اصیل اسلامی در معرض آسیب هایی از جمله آسیب های معرفتی، فرهنگی و اجتماعی است. یکی از این آسیب ها غلبه یکی از دو عنصر عقل و احساس _ به ویژه احساسات _ در این زمینه است؛ رویکرد احساسی در مسئله مهدویت و انتظار، منجر به بی توجهی به عمق این آموزه اصیل و تحریف حقیقت انتظار خواهد شد. رویکرد احساسی محض، مسئله انتظار را خلاصه در یک نوع ظاهر گرایی و گرفتار آمدن در دام خرافات، رویاپردازی و مسئولیت گریزی می سازد و فرد و جامعه را از دریافت پایم اصیل مهدویت که توام با اخلاق، معرفت اصیل و یک نوع عمل گرایی دین مدارانه است دور می سازد. در این مقاله با بررسی نقش تعاملی عقل و احساس در فهم، توصیف، تحلیل، تبلیغ و در نهایت پای بندی عملی به این آموزه برخی از آسیب های موجود در این زمینه را مورد توجه قرار خواهیم داد. این آسیب ها در نوع دیدگاه ها در تفسیر منابع و آموزه های معرفتی از مسئله مهدویت، در مسئولیت شناسی افراد در جامعه منتظر و نوع عملکرد آن ها را نشان می دهد. غلبه احساسات و عدم توجه به رویکرد تعاملی عقل و احساس زمینه بسیاری از تحریفات، کج فهمی ها و اقدامات نامناسب در جامعه دینی است که در هفت محورد در این مقاله ارائه شده است.

زبان اخلاق که امری همگانی، فطری و مطلوب همه جوامع است پای اخلاق جهانی را به میان آورد. مراد از اخلاق جهانی، مجموعه ای از اصول مشترک مورد اتفاق ادیان، فرهنگ ها، شهود عام، عقلانیت جمعی و انتظارات همگانی است. موافقان این نظریه با ارائه چنین دیدگاهی سعی داشته اند جوامع را به سمت یک زیست اخلاقی سوق دهند. تمام تلاش این افراد در جهت هم گرایی پیش می رفت ولی متاسفانه این نظریه کارآیی چندانی نداشت. حال با این وجود آیا باز انتظار دست یابی به یک اجماع و وفاق اخلاقی با وجود اختلافات موجود رهیافتی واقعی خواهد بود؟ ادیان الهی چنین وعده ای را به ارمغان آورده اند و دین اسلام به ویژه تشیع، راه را برای تحقق چنین وعده ای هموار ساخته است. وعده ای که در آن اخلاق جهانی شده و از ورای آن، جهانی اخلاقی تحقق خواهد یافت. مسئله این مقاله واکاوی چنین مسئله ای در پرتو آموزه ها و معارف تشیع در باب ظهور منجی و گسترش اخلاق جهانی است. بر این اساس جهانی که در زمان ظهور تصویر شده است، عاری از هرگونه نقص و اختلاف خواهد بود. آن چه جهانی شدن مرهون آن است، زبان اخلاق است که امام با بهره مندی از آن، جان تشنه مردمان را بدان سرازیر می سازد و این ابزار و روش آئینی است که حکومت مهدوی را می گستراند. دلیل فطرت، خرد، و سیره نبوی در تشکیل حکومت الهی، بر این امر صحه گذاشته است.

انسان موجودی متشکل از قوای متعدد جسمی و روحی است. بین قوای روحی، قوّه خیال از ویژگی‌ها و قابلیت‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. تبیین خصوصیت‌ها و توانایی‌های این قوّه در علم فلسفه و عرفان صورت گرفته است. در علم اخلاق بحث راجع به قوّه خیال، خیلی محدود و بیشتر صبغه فلسفی و عرفانی و در مواردی معنی عرفی به خود گرفته است. به خاطر منشأ بودن قوا در ایجاد افعال و صفات متصف به خوب و بد، ضرورت داشت جایگاه و نقش قوّه خیال در اخلاق بررسی و تبیین شود و حال‌آنکه به این امر پرداخته نشده است. متفاوت بودن مبانی رویکردهای مشهور اخلاق در تقسیم قوا، باعث شده تعریف جامع و کاملی از تقسیم‌بندی قوا در اخلاق در دسترس نباشد. در علم اخلاق غالباً سه قوّه عقل، غضب و شهوت بررسی‌شده و اکثر صفات اخلاقی را بر اساس قانون اعتدال به این سه قوّه ارجاع می‌دهند به همین خاطر جایگاهی برای قوّه خیال در اخلاق گنجانده نشده و به‌تبع آن به نقش این قوّه در اخلاق، بر اساس صدور و قبول صفات و افعال پرداخته نشده است. مبانی علم النفس حکمت متعالیه، تحلیلی برهانی و متعالی از قوّه خیال دارد. رویکرد دین در اخلاق به خاطر منشأ وحیانی‌اش، مبرّا از هرگونه اشتباه و خطاهای علمی و بشری است. تلفیق رویکرد دینی با مبانی برهانی و متعالی حکمت متعالیه در بحث قوا و بالخصوص قوّه خیال و مراتب نفس، می‌تواند راهکار جدید و جامعی در ارائه اصلاح و تهذیب اخلاق باشد. یکی از مراتب سه‌گانه نفس انسان، مرتبه خیالی انسان است. مبادی تمام افعال اختیاری انسان، متشکل از سه اصل مهم تصور فعل، ایجاد شوق و فعلیّت اراده است. تصور تمام مبادی افعال اخلاقی از مرتبه خیالی نفس صادر می‌شود. این مرتبه تحت تأثیر و تأثر عوامل درونی و بیرونی مختلفی قرار دارد و همین عوامل، مستقیم یا غیرمستقیم منشأ صدور افعال اخلاقی می‌شود. شناخت و اصلاح تک‌تک این عوامل در تهذیب اخلاق ضرورت دارد. سه عامل اصلی که در انحراف و فاسد کردن ادراکات و تحریکات مرتبه خیالی نفس تأثیر بسزایی دارد؛ دنیا، شیطان و هوای نفس است و سه عامل اصلی در تهذیب مرتبه خیالی نفس؛ تفکر دائم و اصولی، مراقبه‌ی همیشگی و تمام بُعدی و فعلیّت دادن مراتب نظری و عملی عقل است.