جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید صفاتی، بیان‌گر رابطه صفات ثبوتی حقیقی با ذات الهی است و در آن سه دیدگاه کلی مطرح می‌شود: زیادت صفات بر ذات (دیدگاه اشاعره)، نیابت ذات الهی از صفات (دیدگاه معتزله) و عینیت صفات با ذات الهی (دیدگاه امامیه). امیرالمؤمنین× در خطبه اول نهج‌البلاغه، کمال اخلاص را نفی صفات از ذات الهی می‌داند: «کَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْی الصِّفَاتِ عَنْهُ». تفسیرهای متعددی در تبیین این روایت، عرضه شده که نوشتار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، به تبیین و ارزیابی مهم‌ترین آنها پرداخته است. از رهگذر این جستار، مشخص می‌شود که در توحید صفاتی، تغایر مفهومی صفات با ذات الهی و اتحاد مصداقی صفات با ذات الهی مورد اتفاقند؛ چنان‌که صفات فعلی، سلبی و ثبوتی اضافی الهی نیز خارج از محل بحث و زاید بر ذات الهی‌اند و تنها صفات حقیقی داخل در محل بحثند. تعبیر «نفی صفات» در فرمایش امیرالمؤمنین×، بیان‌گر دیدگاه عینیت صفات با ذات الهی است.

«روش عقل گرایی» عنوان عامی است که بر هرگونه نظام فکری که نقش عمده را به عقل داده، اطلاق می‌شود. روش عقلگرایی به عقلگرایی فلسفی و عقلگرایی غیر فلسفی تقسیم میشود. «روش عقلگرایی فلسفی» رویکردی فلسفی به آموزههای الهیاتی است که میکوشد با استفاده از روش، مبانی و ادبیات فلسفی، تبیینی عقلانی از آموزههای الهیاتی ارائه دهد. از رهگذر این جستار مشخص میشود که مؤلفههای روش عقلگرایی فلسفی عبارتند از: محوریت یقین منطقی؛ استوار ساختن نظریات بر بدیهیات منطقی؛ بهرهگیری از قواعد فلسفی؛ بهرهگیری از زبان فلسفی. آثار کلامی که بر اساس روش عقلگرایی فلسفی تألیف شدهاند، غالباً از شیوه واحدی در تدوین برخوردارند؛ به این صورت که پیش از ورود به مسائل خداشناسی، یک سلسله مسائل معرفتشناسی و فلسفی که زمینه‌ساز بررسی مسائل خداشناسیاند، مطرح میشود

معناشناسی حسن و قبح و تحریر معنای مورد نزاع در این مسأله، یکی از محورهای مهم در مسأله حسن و قبح است. در اندیشه محقق خراسانی، معنای حسن و قبح، سازگاری و ناسازگاری با قوه عاقله است و ملاک سازگاری و ناسازگاری نزد قوه عاقله، سعه وضیق وجودی افعال است که منشأ آثار خیر یا شر می‌‌شود. در اندیشه شهید صدر، دیدگاه محقّق خراسانی با اینکه لطیف‌ترین و دقیق‌ترین دیدگاه‌ها در این مسئله در میان اصولیان است امّا با این حال سه اشکال مهم بر آن وارد است: یکم) خلط میان مدرَک بالذات و مدرَک بالعرض؛ دوّم) چهار مورد نقض بر این نظریه؛ سوّم) فقدان تحلیل ملاک مدح و ذم. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی، نخست به تبیین دیدگاه­ محقق خراسانی پرداخته سپس نقدهای شهید صدر را ذکر نموده و در پایان به ارزیابی نقدهای شهید صدر پرداخته است.

در اندیشه مشهور معتزله از جمله، ابوالهذیل، نظام، جاحظ‌ و بلخی، حقیقت اراده انسان، اعتقاد به منفعت است. برخی متکلّمان امامی چون محقق طوسی، علامه حلّی و علامه مجلسی نیز این دیدگاه را پذیرفته‎‎اند. به باور محقق طوسی، اراده و کراهت، دو نوع از علم‎‌اند. علامه حلّی نیز تصریح نموده که این‌دو از سنخ علم بالمعنی الاعم‎‌اند؛ اراده عبارت است از علم یا ظن موجود زنده به وجود مصلحت در فعل؛ کراهت نیز عبارت از علم یا ظن موجود زنده به وجود مفسده در فعل است. به باور علامه مجلسی، اراده، مطلق علم نیست بلکه علم به منفعت در فعل است. برخی اندیشمندان معتزلی و اشعری، اراده را به «میل» تفسیر نموده­اند؛ مقصود از «میل» در این دیدگاه، شوق است. در اندیشه اشاعره، تفسیر اراده به «اعتقاد به نفع» و «شوق» صحیح نیست؛ بلکه عبارت از «صفت مخصّص و مرجّح» برای انجام فعل است. دیدگاه مشهور فلاسفه این است که حقیقت اراده عبارت از شوق اکید است. دیدگاه برگزیده در حقیقت اراده انسان این است که اراده جزء مفاهیم منطقی و ماهوی نبوده بلکه از مفاهیم فلسفی است؛ منشأ انتزاع اراده انسان نیز برخلاف دیدگاه مشهور فلاسفه، «شوق اکید» نیست.

یکی از مسائل مهم در مکتب اشاعره قاعدة «عادۀالله» است، این قاعده برای مقابله با قانون علیت فلاسفه پایه‌گذاری شده است، و مهم‌ترین انگیزة طرح آن پاسخ دادن به شبهاتی بوده که بر قانون ضرورت علی و معلولی وارد می‌دانسته‌اند.اصول و مبانی این قاعده سه چیز است: الف. نفی ضرورت علی و معلولی. ب. نفی خواص اشیاج. انکار فاعلیت غیر خدواند و حصر فاعلیت در خداوند متعال.این قاعده بیشتر در مباحث «نظر» در کتب کلامی مورد بحث قرار گرفته، و هدف اصلی در آن بحث و بررسی رابطة علی بین مقدمات و نتیجه است، لکن نظریة عادۀالله اختصاصی به علیت در مقام ذهن نداشته و در مورد علیت در مقام خارج نیز در برخی دیگر از مباحث کلامی مطرح است. با تحلیل این نظریه روشن می‌گردد که اصول و مبانی آن ناتمام بوده و دارای لوازم فاسد فراوانی است که نمی‌توان به آنها ملتزم شد. "تلازم این دو علم از سنخ تلازم عقلی ضروری است، چنان‌که ایجی و جرجانی در شرح نظریة حکماء می‌نویسند: (الثالث مذهب الحکماء: أنه بسبیل الاعداد، فان المبدأ) الذی تستند الیه الحوادث فی عالمنا هذا موجب عندهم (عام الفیض، و یتوقف حصول الفیض) منه (علی استعداد خاص یستدعیه) أی ذلک الفیض (و الاختلاف) فی الفیض انما هو (بحسب اختلاف استعدادات القوابل، فالنظر یعد الذهن) اعدادا تاما (و النتیجة تفیض علیه) من ذلک المبدأ (وجوبا) أی لزوما عقلیا (جرجانی، همان: 1/ 246)؛ نظریة سوم مربوط به فلاسفه است، (و حاصلش اینکه) حصول نتیجه در پی مقدمات به نحو اعدادی است، زیرا مبدأ عالم که حوادث این عالم به او مستند است در نگاه آنها غیر مختار است، و فیضش عمومی است، و حصول فیض از جانب او متوقف بر استعداد خاصی است که آن فیض او را می‌طلبد، و در حقیقت اختلاف در فیض، ناشی از اختلاف در استعدادهای قابل است، و در نتیجه، نظر به مقدمات، ذهن را آماده می‌نماید، و فیض بر او به صورت حتمی، افاضه می‌شود. و نیز ایجی و جرجانی در شرح این نظریه می‌نویسند: (الاول: مذهب الشیخ) ابی‌الحسن الاشعری (انه) أی حصول العلم عقیب النظر (بالعادة) و انما ذهب الی ذلک (بناءا علی أن جمیع الممکنات مستندة) عنده (الی الله سبحانه ابتداء) بلا واسطة (و) علی‌ (أنه تعالی قادر مختار) فلا یجب عنه صدور شی‌ء منها و لا یجب علیه أیضا (و لا علاقة) بوجه (بین الحوادث) المتعاقبة (الا باجراء العادة بخلق بعضها عقیب بعض کالاحراق عقیب مماسة النار و الری بعد شرب الماء) (جرجانی، همان: 1/ 241)؛ نظریة اول نظریة شیخ ابوالحسن اشعری است، و آن اینکه حصول علم در پی نظر، به سبب عادت الهی است، و دلیل اینکه این نظریه را انتخاب نموده این است که همه ممکنات بدون واسطه، در نگاه او مستند به خداوند می‌باشند، و خداوند قادر مختار است."

بحث جبر و اختیار از مباحث بسیار مهمی است که در میان فلاسفه، متکلمان، اصولیون و روان‌شناسان مطرح است. در این میان، جبر فلسفی اهمیت ویژه‌ای دارد که غالبا فلاسفه به نفی آن می‌پردازند و متکلمان آن را به عنوان لازمه دیدگاههای فلاسفه، امری اجتناب‌ناپذیر می‌انگارند و مستلزم سلب اختیار می‌دانند. برخی از اصولیون همانند محقق نائینی&، محقق خویی& و شهید صدر& قاعدة ضرورت سابق را مختص علل موجب دانسته، آن را شامل علل مختار نمی‌دانند، و علت صدور افعال اختیاری از فاعلهای مختار را همان سلطنت نفس و اعمال قدرت می‌دانند.محقق خویی& با تفصیل بیشتری متعرض این مسئله شده‌ و با مختص دانستن قاعدة ضرورت سابق به علل موجب و نیز تفسیر اراده به شوق شدید در نگاه فلاسفه، در صدد بر آمده‌اند تا در عرض دیدگاه فلاسفه، دیدگاه سلطنت نفس را مطرح نموده و اختیار انسان را به اثبات برسانند. آنچه در این نوشتار می‌آید، تبیین و تحلیل جبر فلسفی و قانون سلطنت فاعل مختار با تکیه بر اندیشه‌های محقق خویی& است. "و هذا الشوق لیس بعلۀ تامۀ بالإضافۀ الی الأفعال الخارجیۀ، لأننا نری بالوجدان أن هناک ما یتخلل بین سائر افعالنا و حصول الشوق بأعلی مراتبه، و ذلک الوسیط هو الطلب او الاختیار (خویی، مصابیح الأصول: 186)؛ و این شوق علت تامة افعال خارجی نیست، زیرا ما بالوجدان می‌یابیم که چیزی بین شوق شدید و افعال ما واسطه می‌شود، که همان طلب و اختیار است همچنین می‌فرماید: و أما النقطة الثانیة و هی ان الفعل الاختیاری ما أوجده الإنسان باختیاره و إعمال قدرته فقد تبین وجهها علی ضوء ما حققناه فی النقطة الأولی من ان الإرادة مهما بلغت ذروتها من القوة لن تکون علة تامة للفعل، و علیه فبطبیعة الحال یستند وجود الفعل فی الخارج إلی امر آخر، و هذا الأمر هو إعمال القدرة و السلطنة المعبر عنهما بالاختیار (خویی، محاضرات فی اصول الفقه 1430: 1/403)؛ اما مطلب دوم اینکه فعل اختیاری فعلی است که انسان آن را با اختیار و اعمال قدرتش انجام دهد، استدلال بر این مطلب از مطلب اول روشن می‌گردد، زیرا اراده هر قدر که شدید هم باشد، علت تامة فعل نیست، و بنابراین وجود فعل در خارج به چیز دیگری مستند است که همان اعمال قدرت و سلطنت است که از آن به اختیار تعبیر می‌شود."

مفهوم تشخّص جزء مفاهیم ثبوتی بوده، از سنخ معقولات ثانی فلسفی است. تشخّص عبارت از ویژگی‌ای است که مانع قابلیّت صدق بر کثیرین شده، موجب شرکت‌ناپذیری می‌باشد. تعیین ملاک تشخّص مورد اختلاف فلاسفه قرار گرفته است: ابن‌سینا و بهمنیار ملاک تشخّص وجودات مادی را عوارض مفارقِ نوع مذکور دانسته و مقوله وضع را دارای تشخّص بالذات می‌دانند. محقق دوانی و سید سند تشخّص و کلّیت را به نحوه ادارک باز می‌گردانند. سهروردی با الهام از مبنای اصالت ماهیت، عامل تشخّص را ماهیت محقّق خارجی می‌داند. صدرالمتألهین ضمن نقد و بررسی دیدگاه‌های فلاسفه، ملاک تشخّص را نحوه وجود موجودات می‌داند و برخی دیدگاه‌ها را به دیدگاه خودش باز می‌گرداند. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این مسئله پرداخته، به تبیین دقیق پیوند تشخّص وجودات با مسئله اصالت و تشکیک در وجود در نظام فلسفی صدرالمتألهین می‌پردازد.

مسئلة بداء جزء مسائل مهم در حوزه ارتباط حادث با قديم بوده و پرسش اصلي اين است که با توجه به امتناع تغير در ذات و علم ذاتي الهي، حقيقت بداء و کيفيت وقوع محو و اثبات چگونه قابل تبيين است؟ و آيا اسناد بداء به خدا، حقيقي است يا مجازي؟ در نظام فلسفي ميرداماد، تبيين جامعي نسبت به آموزة بداء ارائه شده است. در انديشة وي، بداء در حوزة امور تکويني بوده و بيانگر محدوديت زمان افاضه از جانب علت است. قلمرو وقوع بداء، عالم ماده است و عالم دهر و سرمد، مبرا از بداء هستند. اين نوشتار با روش توصيفي-تحليلي به تبيين بداء در نظام فلسفي ميرداماد مي­پردازد. از مهم ترين يافته هاي اين پژوهش تبيين حقيقت بداء در نظام فلسفي ميرداماد و تبيين کيفيت اسناد بداء به خداست. در انديشه ميرداماد، امور تدريجي دو حيث دارند: از يک حيث با عالم دهر نسبت دارند و از حيث ديگر با عالم سيلان و مادي، نسبت دارند و به اين اعتبار، تدريجي، غيرقار و متبدل اند. از حيث اول، به ثابتِ حقِ واجب بالذات مستندند و از حيث دوم، واسطه استناد حوادث زماني به واجب مي باشند.

شهید صدر در مسئله حسن و قبح، به تبیین معناشناسی حسن و قبح، حسن و قبح در مقام ثبوت و اثبات، و تبیین سنخ قضایای حسن و قبح پرداخته، و برخی دیدگاه­های جدیدی ارائه نموده است. در اندیشه ایشان، تفسیر حسن و قبح به «مصلحت و مفسده»، «استحقاق ثواب و عقاب»، «استحقاق مدح و ذم» و «میل و غریزه» صحیح نیست، و معنای حسن و قبح، ضرورت اخلاقی‎ای است که در لوح واقع و با قطع نظر از دائره اعتباریّات، تحقق داشته و غیر از ضرورت تکوینی است. به باور ایشان، تفاوت حسن و قبح ذاتی و شرعی، تفاوت جوهری بوده و در کیفیت اسناد خلاصه نمی ­شود. ایشان به نقد برخی ادله عدلیّه برای اثبات حسن و قبح ذاتی و عقلی پرداخته و دو گزاره «عدل حسن است» و «ظلم قبیح است» را از قضایای ضروری به شرط محمول قلمداد می­نماید. به باور ایشان قضایای حسن و قبح، برهان ناپذیر بوده و جزء یقینیّات‌اند و استدلال محقّق اصفهانی بر مشهوری بودن آنها صحیح نیست. دیدگاه شهید صدر در کنار نقاط قوت، کاستی‌هایی نیز دارد که در این نوشتار به آنها پرداخته شده است.