جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت دینی با فهم روشمند و پژوهش در منابع دینی حاصل می‌شود. این نوع معرفت، مبانی و مقدماتی دارد که برپایه‌ی آن‌ها، سیر علمی در فهم دین آغاز و تا رسیدن به نتیجه دنبال می‌شود. علمای اسلامی، هر کدام به نوبه‌ی خود به بیان منابع معرفت دینی پرداخته‌اند؛ از جمله این دانشمندان، می‌توان شهید مطهری را نام برد که در پیشبرد علوم اسلامی نقش بسزایی ایفا کرده است. ایشان منابع معرفت دینی را کتاب، سنت، اجماع و عقل می‌داند. شناخت و بررسی منابع معرفت دینی برای فهم درست و تشخیص معتبر بودن باورهای دینی، حائز اهمیت است. از نظر مطهری، اسلامی که همواره به همه نیاز‌های دنیوی و اخروی انسان توجه داشته و برای آن برنامه تنظیم کرده است، نسبت به منابع معرفت که برای رسیدن به معرفت دینی لازم است، بی‌تفاوت نبوده است، بنابراین، اهمیت شناخت منابع معرفت، ضروری می‌باشد. پژوهشگران بسیاری به بررسی آراء و عقائد استاد پرداخته‌اند، اما به طور مشخص به نظرات ایشان در باب این منابع پرداخته نشده است. دراین پژوهش که با روش تحلیلی توصیفی به آن پرداخته شده، پس از جمع‌آوری آراء شهید مطهری در آثار ایشان به روش کتابخانه‌ای، در باب منابع معرفت، در آغاز و بعد از پرداختن به کلیات و مفهوم شناسی، قرآن، که منبع اصیل و اساسی دین است، مورد بررسی قرار گرفته است؛ بعد از آن به اعجاز قرآن، تحریف ناپذیری قرآن و فهم پذیری قرآن از منظر استاد مطهری پرداخته شده است. سپس، اصطلاح سنت از دیدگاه‌های مختلف و تمایز حدیث و سنت و اثبات حجیت سنت پیامبر ( صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار ( علیهم السلام) مورد بحث قرار گرفته است. تعریف اجماع و دلایل حجیت آن نیز تبیین شده و در ادامه، عقل به عنوان منبع معرفت، انواع عقل، صفات عقل، ملاک‌های تربیت عقل، قوانین عقل و محدودیت‌های آن، اصالت معرفت عقلی در اسلام، حجیت عقل در معارف دینی و دلایل حجیت آن به مورد بحث و بررسی گذاشته شده است.

علم دینی و تقابل آن با علم سکولار مسئله‌ای تمام‌ناشدنی است. آیت‌الله جوادی و استاد مصباح، که از بزرگان حوزوی و اندیشمندان برجسته تمدن اسلامی معاصر هستند، در حوزه چیستی و امکان علم دینی و تقابل آن با علم سکولار نظریه‌پردازی کرده‌اند. مقاله حاضر مقایسه‌ای است میان دیدگاه‌های این دو اندیشمند در خصوص معیار دینی و سکولار بودن علم. در این رهگذر هر یک از ایشان علی‌رغم اختلاف در تعریف و معیار علم دینی، تعریف و مصداق واحدی از علم سکولار ارائه و تبیین می‌کند. سکولار یا ضددین وصف ذاتی علم نیست، بلکه وصفی است که با در نظر گرفتن بستر، فلسفه­، فاعل و اهداف به یک علم انتساب پیدا می‌کند. در این بین آیت‌الله جوادی علم را، که حقیقتی الهی دارد، به اعتبار فاعل بر یک دوراهی قرار می‌دهد. اگر فاعل الهی و قائل به عناصر فلسفه الهی باشد، علمش دینی و اگر فاعل ملحد و ضددین باشد، علمش الحادی/سکولار لقب می‌گیرد. استاد مصباح علم را اگر استعداد و صلاحیت توصیف ارزشی داشته باشد، به ارزیابی دینی یا ضددینی درمی‌آورد. دیدگاه اخیر، صرف تنافی نداشتن علم با دین، در تمام مراحل از مبانی تا مسائل و آثار آن، را در دینی بودن علم کافی می‌داند.

محمدبن‌‌حسن صفّار یکی از شخصیت‌های بزرگِ قرن سوم است که در میان متکلمان و اندیشمندان نخستین امامیه در شهر قم جایگاه ممتازی دارد. یکی از مباحث مهم در معرفت‌شناسی، بحث از منابع معرفت است. بر اساس گزارش‌های محمدبن‌‌حسن صفّار، ابزار و منابع معرفت دینی عبارت است از کتاب، سنت، عقل، فطرت و حواس. بنابر نظر صفّار، شناخت خداوند در سایه بهره‌مندی از همه منابع و ابزارهای معرفت، حاصل می‌شود. البته او غنی‌ترین و مهم‌ترین منبع معرفت را وحی‌ می‌داند و معتقد است فهم درست از وحی فقط از طریق رسول خدا 9و اهل‌بیتش: ممکن است. از این‌رو شناخت و اطاعت خداوند را تنها به‌واسطه اطاعت از آنها می‌داند. با توجه به اولویت و ترجیحی که صفّار در منابع معرفت دینی قائل شده، مشهود است که وی رویکرد نص‌گرایی دارد.

این مقاله عقاید اباضیه و عقاید شیعه را در نُه محور بررسی می‌کند. در کشور عمان مذهب غالب، اباضی است. هرچند عمان مرز مشترکی با ایران ندارد اما در نزدیکی کشور ما واقع است. هدف از این مقاله بیان مشترکات اعتقادی و نزدیک‌ترشدن به همدیگر است. این مقاله نُه عقیده از عقاید اباضیان و شیعیان را می‌کاود، البته به صورتی که برای اباضیان اهمیت دارد. اصول نزد اباضیه ترتیب خاصی ندارد در حالی که امامیه برای آن ترتیب خاصی قائل‌اند. بنابراین، از توحید شروع می‌کنیم و بعد عدل، ایمان و کفر، کفرِ نعمت، رؤیت خداوند متعال در قیامت، خلق قرآن، خروج بر امام ظالم، و تولا و تبرا را می‌کاویم، حال آنکه امامیه اصول را پنج چیز می‌دانند و برای آن ترتیب خاصی قائل‌اند. در این میان گاهی به عقاید دیگر مذاهب نیز اشاره‌ای گذرا کرده‌ایم.

معرفت با موانع و آفاتی مواجه است که ازجمله آنها گناه است. از آیات و روایات چنین برمی آید که محرومیت از دستیابی به معرفت، زوال و وارونگی آن از آثار سوء و تبعات منفی گناهان است. گناه باعث می شود انسان با یک چرخش معکوس، نیک را بد و بد را نیک و افعال زشت خود را زیبا بپندارد.درباره چگونگی وارونگی معرفت، تبیین های مختلفی قابل ارائه است. براساس معارف اسلامی شیطان از طریق نفوذ در عواطف و احساسات در افکار تصرف می کند و با به کارگیری ابزار ادراکی به تدبیر باطن فرد می پردازد و معارف و حقایق را وارونه جلوه می دهد.انجام مکرر گناه باعث می شود قوه عاقله به اسارت هوای نفس درآید و ابزار دست شیطان شود. در این حالت، قوه واهمه و خیال در جایگاه عقل قرار می گیرند و آدمی دچار مغالطه بینشی می گردد و امر باطل، موهوم و خیالی را حق می انگارد که این همان وارونگی شناخت است.

ابوالحسن شعرانی از دانشمندان معاصر است که در ابعاد گوناگون علوم انسانی متبحّر بوده است.پژوهش حاضر در خصوص آرای کلامی اوست که در دو بخش ارائه شده است، در بخش نخست شرح حال علامه شعرانی و سپس مبانی معرفت‌شناختی و دین‌شناختی از نظر علامه مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش سعی شده است که به بررسی تطبیقی علامه در خصوص غایت ادیان و به چالش ‌کشیدن دیگر ادیان اشاره و سپس به مباحث اصول دین و تعریف کلام پرداخته شود.بخش دومِ تحقیق حاضر، اختصاص به اندیشه‌های کلامی علامه دارد که در چهار فصل خداشناسی، راهنماشناسی، انسان شناسی و فرجام شناسی مطرح خواهد شد. قسمت عمده بخش راهنماشناسی در مباحث نبوت و امامت است که به نبوت عامّه و نبوت خاصّه و دلایل آن می‌پردازد، دفاع از اعجاز قرآن و عدم تحریف آن نیز از مسائل مهمی است که علامه به آن پرداخته است.در بحث امامت نیز با روش عقل که همان قاعده لطف است وارد ‌گردیده وسپس با آیات قرآن، چاشنی نقل را در این بحث اضافه می‌نماید و در پس از آن به شرایط امام چون عصمت و علم و... پرداخته می‌شود.امور عامّه‌ای چون جبر و اختیار، بدا، وحسن وقبح در فصل انسان‌شناسی جای می‌گیرد و سرانجام، بخش دوم با مسائل مربوط به جهان آخرت چون معاد، تجرد نفس، حیات پس از مرگ، بطلان تناسخ و پاسخ‌گویی به چند شبهه در خصوص معاد و شفاعت به پایان می‌رسد. در نتیجه‌گیری نهایی باید گفت که، اندیشه‌ی علامه‌ی شعرانی در خصوص تکیه بر عقل در مسائل اُصولی و مبارزه با اخباری‌گری، مانند تعارض قائده لطف با اخبار طینت، منحصر به فرد می-باشد.

معرفت در حیات معنوی و مادی انسان، جایگاهی بی بدیل دارد. تنها وسیله ارتباطی وی با جهان خارج از ذهن شناخت اوست. دوام زندگی آدمی بدون شناخت امکان‌پذیر نیست. نوع نگرش انسان نسبت به جهان آفرینش و هدف خلقت وابسته به نحوه شناخت اوست. بر اساس آموزه‌های اسلامی و براهین نقلی و عقلی، سعادت و رستگاری انسان فقط از طریق ایمان و عمل صالح محقق می‌شود. درفرآیند حصول ایمان و عمل صالح به ویژه دستیابی به مراحل عالی، معرفت از نقشی ممتاز و بی جایگزین برخوردار است. نیل به معرفت صحیح و درست و صیانت از آن بدون پرهیز از موانع و آفات ممکن نیست. پدیده علم و معرفت همواره در معرض تهدیدها و آسیب‌هایی است که از پیامدهای آن، زوال، نقصان و وراونگی است. فقدان معرفت صحیح و درست، موجب انحراف شدید در بینش و گرایش فرد از مسیر حق می‌گردد، او را از شناخت کمال و راه رسیدن به آن، ایمان و اعتقاد ورزی به عقائد حق، عبادت و پرستش و در نهایت نیل به سعادت و کمال نهایی باز می‌دارد و سرانجامی جز شقاوت برای وی به دنبال نخواهد داشت.بر اساس آیات و روایات دراصل ارتباط و تأثیر اجمالی گناه در معرفت نمی‌توان شک و تردید کرد؛ ولیکن در نوع آثار، کمیت و کیفیت تأثیرات، آفت و تهدید بودن گناه نسبت به معرفت، نقاط ابهام و پرسش‌های متعددی مطرح است. مسأله تأثیر گناه درمعرفت دارای ابعاد گوناگون است. تاکنون در این باره اثر مستقل و منسجمی ارائه نشده است که به بررسی موضوع از منظر آیات و روایات پرداخته باشد. بدین سان یافتن پاسخ پرسش‌ها و برطرف نمودن ابهام‌های یادشده، جستجوی دقیق و بررسی گسترده آیات و روایات را به دنبال داشت. استنطاق، استنباط و استنتاج از ادلّه، مستلزم آگاهی از ثمرات تحقیقات دانشمندان اسلامی در علوم مختلف به ویژه تفسیر، حدیث، کلام و اخلاق بود. همچنین لازم شد که از یافته‌های متخصصان دانش‌های مرتبط با موضوع، نظیر معرفت شناسی و روانشناسی اطلاع حاصل شود. در قرآن و حدیث برای گناهان پیامدهای بسیار زیادی بیان شده که از جمله آنها آثار سوء معرفتی آن است. گناه موجب مهر شدن قلب، قساوت، غفلت و دگرگونی آن می‌شود و تیرگی دل را در پی دارد. زنگار گناه سبب بسته شدن چشم و گوش دل نسبت به حقایق و معارف می‌گردد. در مورد چرائی و چگونگی تأثیر گناه در معرفت، تبیین‌های مختلفی وجود دارد. براساس تبیین کلامی – اخلاقی، حقیقت علم نور است و شرط بهره‌مندی از آن، پذیرش ولایت خاص الهی است و شرط برخورداری از ولایت، ایمان و تقوا می‌باشد که مستلزم پرهیز از گناه است. اثرپذیری از وسوسه‌های شیطان و انجام گناه نه تنها باعث خروج از ولایت الهی می‌شود، بلکه زمینه ساز ولایت شیطان و باعث بیرون شدن از نور علم و ورود به تاریکی جهل می‌گردد. شیطان با تلقین‌های مکرر و ترفندهای متنوع در ساحت عواطف و احساسات نفوذ کرده، سپس در ساحت اندیشه و دل تصرف می‌کند و ابزارهای ادراکی را در اختیار می‌گیرد و به مدیریت آن‌ها می‌پردازد. تبیین روانشناختی بیانگر آن است که براساس قرآن و حدیث، گناه یک نوع بیماری روحی و روانی است و آثاری همچون رنج و عذاب، غم واندوه، شک و اضطراب به دنبال دارد که عوامل موثر در یادگیری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و با تبعات منفی در انگیزه، آرامش خاطر، تمرکز و دقت و غیر آن، در فرایند یادگیری اخلال ایجاد می‌کند.از آیات و روایات استفاده می‌شود که گناه در معرفت سه نوع تأثیر دارد: الف) از پیدایش معرفت ممانعت می‌کند؛ ب) باعث زوال و از بین رفتن معرفت می‌شود؛ ج) سبب دگرگونی و وارونگی معرفت می‌گردد. گرچه قدر متیقن این تأثیرات در علم ملازم با ایمان و هدایت است؛ امّا تأثیر فی الجمله گناه در علم به معنای مطلق ادراک و آگاهی نیز قابل انکار نیست.