جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های قضایای تجربی ازدیدگاه ابن‌سینا که موجب قرار‌گیری آن‌ها درزمرۀ مبادی برهان می‌شود، اتصافشان به یقین است. شیخ‌الرئیس در موارد متعدد به یقینی­بودن این قضایا تصریح کرده؛ اما در سخنانی معدود از وی به‌نوعی یقین تامّ و محض از مجرّبات نفی شده است. در این پژوهش، با استفاده از روش تفسیر تحلیلی متن‌محور و تحلیل انتقادی نشان داده‌ایم که براساس مبانی نظری و تاحدودی عملی موردنظر ابن‌سینا نمی‌توان تجربه را مفید یقین دانست. به‌لحاظ نظری، دو دلیل حداقلی و حداکثری را برای توجیه این مسئله می‌توان ذکر کرد: طبق دلیل حداقلی، تجربه صرفاً در حالت مشاهدۀ دائمی، مفید یقین تامّ است و مطابق دلیل حداکثری، حتی وقوع دائمی نیز به حصول یقین نمی‌انجامد؛ زیرا به‌سبب ابتنای مجرّبات بر محسوسات- که طبق نظر نهایی ابن‌سینا ازنوع شبه‌یقینی هستند- مجرّبات نیز ازنوع شبه‌یقینی خواهند بود و البته این مطلب با ابتنای تجربه بر برهان لمّی تعارضی ندارد؛ زیرا ابن‌سینا برهان لمّی‌ای را که در آن از صغرای غیردائم استفاده شده باشد، مفید یقین نمی‌داند؛ به‌علاوه، با فرض امکان‌داشتن حصول یقینی در فرایند تجربه، ازجهت عملی، کشف دقیق سبب ذاتی و به‌تبع آن، رسیدن به یقین، بسیار دشوار است و به‌ندرت تحقق می‌یابد.

دکتر سعیدی‌مهر برای پرداختن به عناصر و مشخصه‌های کلام شیعی در ابتدا به شکلی مختصر به چیستی علم کلام و زمینه‌های پیدایش آن به‌طور عام اشاره می‌کند. او در بخش دوم، مسئلۀ هویت علم کلام و شاخص‌های آن را تبیین و در ادامه به طور خاص، چیستی کلام شیعی و هویت آن را مطرح می‌کند. استاد سعیدی سپس با توجه به مباحث پیشین، به دفاع از مشخصه‌ها و عناصر کلام شیعی در محورهای گوناگون می‌پردازد.

گاهی تصوّر یک مسئله فلسفی مهم‌تر و دشوارتر از تصدیق آن است، و مسئله اصالت وجود از جمله این مسائل است. در این مقاله به بررسی برخی از معانی تصوّری این مسئله پرداخته‌ایم. هم‌چنین به بررسی دو تحریر از محلّ نزاع، و نیز در پرتو ادلّه اصالت وجود به بررسی برخی معانی تصوّریِ دیگر پرداخته‌ایم. تحریر محلّ نزاع که مسئله مهمی در این زمینه است، در کتب ملّاصدرا ذکری از آن به میان نیامده است، اما کسانی مانند سبزواری و طباطبایی و.... به آن پرداخته‌اند. در این میان مدرّس زنوزی تحریر جامع و دقیقی از محلّ نزاع این مسئله به دست داده است. برخی بر این نحوه تحریر انتقاداتی وارد کرده‌اند و ما به آنها پاسخ داده-ایم. در این مقاله به معانی ماهیّت، وجود، اصالت، حدّ در محلّ نزاع پرداخته شده است. نیز به مسائلی از قبیل این‌که پدیده‌های شخصی یا نوعی در این مسئله مورد نظر است پرداخته شده است.

در فلسفه ادراک حسی معاصر، آزمونهای متعددی از جمله آزمونهای پدیدارشناختی که بر جنبه‌های آگاهانه تجربه‌های حسی تمرکز می‌کند، برای بررسی نظریه‌های مختلف در این زمینه مطرح شده است. نظریه داده‌های حسی یکی از نظریاتی است که پدیدارشناسی تجربیات حسی را به درستی نشان نمی‌دهد و اشکالات متعددی بر آن وارد است. از جمله این اشکالات می‌توان به ناکارآمدی این نظریه در تبیین برخی از مسائل مانند جنبه شی محوریِ پدیدارشناختی ادراک حسی، بحث پدیدارشناختی مربوط به کیفیات اولیه و بحث عمق اشاره کرد. طرفداران این نظریه با اتخاذ موضع وجودشناختی و معرفت شناختی، پاسخهای مختلفی را به این اشکالات داده‌اند. با توجه به قرابت بین نظریه وجود ذهنی در سنت فلسفه اسلامی و نظریه داده‌های حسی می‌توان این اشکالات را به نظریه وجود ذهنی نیز عرضه کرد. با بهره گیری از برخی مبانی حکمت متعالیه مانند بحث اتحاد ماهوی میان اشیاء خارجی و صور ذهنی آنها، قیام صدوری صور حسی و خیالی به نفس، تفکیک میان حمل اولی و حمل شایع و ویژگیهای علم حضوری می‌توان از نظریه وجود ذهنی در مقابل اشکالات پدیدارشناختی دفاع کرد.

تشکیک وجود به عنوان یکی از اصول مبنایی متافیزیک صدرایی در تنقیح و تبیین ساختار حکمت متعالیه نقش بسزایی داشته و لوازم و نتایجی را در حوزه وجودشناسی و معرفت شناسی به بار می آورد. با توجه به اینکه تلقی های متفاوتی از تشکیک در حکمت متعالیه موجود است و الگوهای تصوری متفاوتی از آن قابل ترسیم است که در صورت انتساب هریک از آن ها به ملاصدرا، دیدگاه های معرفت شناختی وی تحت تاثیر قرار می گیرد، هدف از نوشتار حاضر که ماهیت بنیادی دارد، تبیین سازگارترین الگو از تشکیک وجود صدرایی با مبانی معرفتی او بر پایه روش گرندد تئوری است. روش شناسی حاکم بر متن، ماهیت توصیفی- تحلیلی دارد و ضمن استفاده از اسناد و منابع کتابخانه ای و مصاحبه با چند کارشناس خِبره، عوامل زمینه ای، علی، مداخله گر و پیامدهای معرفتی دو الگو طرح و بررسی شد. نمونه ها از طریق نمونه گیری هدفمند انتخاب شده و اطلاعات به دست آمده با استفاده از روش گرندد تئوری کدگذاری و تجزیه و تحلیل شده اند. یافته های پژوهش نشان داد که الگوی تشکیک در مراتب و الگوی تشکیک در مظاهر، ضمن تفاوت هایی در عوامل زمینه ای، علی و مداخله گر، لوازم و نتایج معرفتی یکسانی دارند.

ملاصدرا به عنوان فیلسوفی اسلامی دو عنصر نفس و بدن را در عرصه قیامت حاضر دانسته، و در صدد اثبات عقلی آن است. در این راستا پرسش مطرح شده آنست که، آیا بدن در معاد همان بدن قبلی اوست ؛ یا بدن نو و جدیدی است؟ و اینکه مبدأ ایجاد این بدن کدام است ؟ ملاصدرا در خصوص پرسش اول قائل است که بین بدن دنیایی وجسم عنصری تمایز باید قائل شد . و به اعتقاد وی بدن عنصری انسان بعد از مرگ هلاک شده و حضور جسم عنصری با حفظ عنصریت در آخرت با نظام تکاملی که در عالم هستی مستقر است مغایرت دارد. و نفس بعد از مرگ به بدن مثالی تعلق می گیرد.امّا درپاسخ به سؤال دوم با مقایسه در آثار فلسفی وتفسیری ملاصدرا که البته تاپیش از این صورت نگرفته است ؛ باید گفت؛ ملاصدرا درآثار فلسفی برای حل معاد جسمانی بر اساس حرکت جوهری نفس به نوعی از پاسخ می پردازد به این بیان که اجساد در این عالم قابل نفوس خویش بوده و درآخرت، نفوس فاعل ابدان خود هستند. یعنی نفس در آخرت فاعل وایجاد کننده بدن اخروی است ؛ درصورتی که براساس اثرتفسیری خود در سوره یس بیان می کند ؛ ایجاد بدن در عرصه قیامت نتیجه خلق امری مستقیم خداوند است که در این صورت با روال سیر حرکت نفس بر اساس آثار فلسفی مغایرت دارد. بنابراین برای بدن اخروی در آثار فلسفی و تفسیری ملاصدرا با دو نحو از پاسخ روبرو هستیم که در وهله اوّل متفاوت به نظر می رسد . امّا با تأمل می توان به جمع دو بیان نزدیک شد. در جمع دو بیان می توان گفت : چون نفس در عرصه قیامت موجودی مجرد بوده و از ماده و خصوصیات آن مبری است لذا او می تواند معلول خویش را که بدن باشد با خلق امری که نوعی امتثال انسان به اراده الهی است خلق نماید که رافع نقض در هر دو بیان ملاصدرا است.

بنا بر باور ادیان ابراهیمی، خدا واقعیت غایی است؛ بی‌نیاز مطلق از همه ماسوا و ماسوا مطلقا به او وابسته. از سوی دیگر حقایقی وجود دارد که مطلقاً ضروری است و در هر شرایطی صادق. اگر حقایقِ مطلقاً ضروری وجود دارد که صدق آن‌ها وابسته به چیزی نیست، پس قلمروی از واقعیت وجود دارد که مستقلّ از خدا برقرار است، و خدا یگانه واقعیت غایی نیست. خداباوران برای حلّ این تعارض باید چگونگی مبدئیّت خدا نسبت به این حقایق را تبیین کنند. برایان لفتو با تمرکز بر حقایق ضروریِ مختصّ آفریدگان ـ مشخّصاً ضرورتِ اتّصاف ممکنات به امکان ـ به این مسئله پرداخته است که مبنایِ هستی‌شناختیِ ضرورتِ امکانِ آفریده‌ها چیست. پیش از آنکه بپرسیم: «چرا انسان وجود دارد؟» باید پرسید: «چرا انسان ضرروتاً ممکن الوجود است؟» غالب خداباوران با اتخاذ رویکردی نا اراده‌گرایانه (نظریات الوهی در اصطلاح لفتو) بر آنند که فرض ذات خدا مستلزم ثبوت حقایق ممکنات است. از سوی دیگر پاره‌ای از خداباوران با اتخاذ رویکردی اراده‌گرایانه بر این باورند که صرف ثبوت ذات الهی مستلزم تحققّ حقایق ممکنات نیست، بلکه باید عاملی از سنخ اراده در میان باشد. برایان لفتو با نقد نظریات الوهی، رویکرد اراده‌گرایانه میانه‌ای را برگزیده است که بر اساس آن برای تببینِ ضرورتِ امکانِ مخلوقات صرف ثبوت ذات کافی نبوده و عامل اراده و قدرت در میان است. به نظر می‌رسد نقد لفتو بر نظریات الوهی و رویکرد اراده‌گرایانه‌اش ناهماهنگ با پیش فرض اساسیِ او یعنی آموزه غائیت الهی است؛ و دست‌کم پاره‌ای از نظریات الوهی با این آموزه سازگارتر است.

از دیدگاه آکویینی، عقل یکی از قوای نفس است و عین نفس نیست و ازاین‌رو وی انسان را دارای عقل می‌داند. از طرف دیگر وی معتقد است انسان دارای تصورات فطری نیست ولی از طریق قوه‌ی عقل، قادر به تجرید یا انتزاع مفاهیم عقلانی از محسوسات و حقایق مادی است. در این صورت تصورات عقلانی از طریق تجربه‌ی حسی با جهان مادی ایجاد می‌شوند و منشأ اصلیِ مفاهیمِ عقلی، جهان مادی است. از این جهت آکویینی به‌نوعی فیلسوفی تجربه‌گرا است. از جهت دیگر وی فیلسوفی مسیحی است؛ چون خداوند حقیقتی غیرمادی است و از آن‌جا که صور عقلانی از جهان مادی نشأت می‌گیرد، عقل به‌تنهایی انسان را به ادراک ذات الهی قادر نمی‌سازد. ازاین‌رو وی مفاهیم عقلی را به این موارد محدود نمی‌کند و معتقد است گاهی از طریق لطف یا عنایتِ الهی تصوراتی به انسان اعطا می‌شوند که منشأ غیرمادی دارند و از عالم الهی افاضه می‌شوند‌. وی معتقد است این شناخت نیز معرفتی عقلانی است و این صور هرچند از طریق عنایت الهی افاضه شده‌اند ولی توسط عقل بشر ادراک می‌شود، البته عقلی که توسط عاملِ الهی، آمادگی خاصی دریافت نموده است.