جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از فیلسوفان اسلامی به وجود ادارکات فطری در بشر معتقدند. برخی صاحب‏نظران اندیشه اسلامی پذیرش ادارکات فطری اخلاقی را بهترین راه حل نسبی‏گرایی اخلاقی دانسته­اند. در این نوشتار در پی یافتن پشتوانه­ای استوار برای اخلاق هستیم و آن را در نظام هستی‎شناختی ملاصدرا و نیز در مسئله فطرت جست‏وجو می­کنیم. در این مقاله پس از مطابقت دیدگاه ملاصدرا با کاربردهای واژه فطرت به این نتیجه رسیده­ایم که بنا بر اصول انسان‏شناختی حکمت متعالیه از قبیل اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، جسمانیةالحدوث‏بودن نفس انسان فاقد پیش‏آورده‎های حصولی است؛ اما بر مبنای اصول «مساوقت وجود و علم»، «علم بسیط مشترک بین انسان‎ها» و نیز «علم معلول به ذات خود مستلزم علم به علت است» ادراک حضوری فطری قابل ثبات است. این ادراک حضوری و فطری به خداشناسی فطری منتهی می‌شود و این اصل پشتوانه­ای استوار برای گزاره‏های اخلاقی خواهد بود.

همۀ مشربهای فلسفی در جهان اسلام، به کمال حق تعالی و نقصان سایر موجودات حکم کرده­ و تنها خداوند را عین الکمال و کل الکمال می­دانند. اما صدرالمتألّهین شیرازی بر این باور است که هر موجودی عین کمال است و هیچ کمالی از هیچ موجودی قابل سلب نیست. نظر ملاصدرا با دو گونه تفسیر از جانب شارحان حکمت صدرایی روبرو شده است؛ تفسیر اول این است که اگر چه همۀ موجودات، واجدِ همۀ کمالات هستند اما نحوۀ کمالات در آنها متفاوت و به صورت تشکیکی است. تفسیر دوم با انکار این تفاوت تشکیکی و با این ادعا که هر موجودی واجد همۀ کمالات است و هیچ کمالی از هیچ موجودی قابل سلب نیست، تمایز آنها را در کمون و بروز کمالات می­داند، نه وجدان و فقدان آن. تفسیر اول با نظامِ تشکیکی وجودی سازگار است و تفسیر دوم با نگاه وحدت وجودی و تشکیک در مظاهرِ وجود سازگاری بیشتری دارد. در این نوشتار – که با روش اسنادی و تحلیل منطقی فراهم شده است - با ابطال تفسیر اول به اثبات تفسیر دوم پرداخته می­شود و در ضمن آن توجیه برخی از معاصران برای آشتی میان این دو تفسیر مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد.

ملارجبعلی تبریزی از حکمای مکتب اصفهان و معاصر ملاصدرای شیرازی است. افکار وی بعنوان مکتبی تقریباً در مقابل تفکر صدرایی، بخوبی روشن‌کنندة نقاط قوت و ضعف فلسفة اسلامی است. هدف پژوهش حاضر ریشه‌یابی اندیشة¬ ملارجبعلی تبریزی دربارة حرکت جوهری است. از آنجا که وی به اصالت ماهیت و انکار اصالت وجود گرايش دارد، حرکت را بصورت دفعی و کون و فساد میداند و حرکت تدریجی و جوهری را محال ميپندارد. علاوه بر مسئلة فقدان موضوع ثابت و عدم بقاي نوع در حرکت جوهری، پایبندي به برخی از مبانی فلسفی نیز موجب شده تا حرکت جوهری بعنوان اصلي فلسفی از نظر فيلسوفاني چون ملارجبعلي تبريزي پذيرفته نشود.

فیلسوفان هنگامی که به آثار گیاهان توجه می‌کردند، چنین آثار ناهمگون و متنوع در گیاهان را نه به جواهر عقلی، نه به ماده و نه به جسمیت آنها مرتبط می‌دانستند. بنابراین می‌توان گفت منشأ این آثار همان نفس نباتی است. در نظر مکاتب مشاء، اشراق و حکمت متعالیه نفس نباتی کمال اول برای جسم طبیعی آلی است از آن جهت که تغذیه، رشد و تولید مثل دارد و تنها در بخشی از قوای نفوس گیاهی با یکدیگر اختلافات جزئی دارند. در نگاه سه مکتب اسلامی، به خصوص حکمت مشاء و اشراق، بیشتر عبارات و نوشته‌ها به سمت این است که نفوس نباتی جسمانی و صور منطبع در ماده می‌باشند و ترازو عبارات بیشتر به سمت عدم تجرد نفس نباتی سنگینی می‌کند؛ اما با این حال عباراتی در مورد هر سه مکتب به ویژه حکمت متعالیه وجود دارد (از جمله: غایت داشتن موجودات عالم، شعورمندی مادیات، سریان عشق و حیات در کل هستی و...) که نمی‌گذارد به راحتی نفوس نباتی را مادی و جسمانی بدانیم. در میان معاصران ملاصدرا کسانی چون ملارجبعلی تبریزی و قاضی سعید به صراحت به تجرد نفوس نباتی قائل هستند؛ به طوری که تبریزی استدلالی در این خصوص ارائه می‌دهد. تحقیقات تجربی که بر روی انواع گیاهان انجام شده، نشان‌دهنده این است که گیاهان دارای ادراک منحصر به فردی هستند. با وجود آثاری مانند حیات و ادراک ماده، تله پاتی گیاهان، علم، احساس ترس و درد و شعور منحصر به فرد آنان، ما را ملزم می‌کند که چنین آثار و افعال هدفمندی که از گیاهان سر می‌زند را به یک مبدأ فاقد شعور و ادراک نسبت ندهیم. توجه به بُعد ملکوتی گیاهان ما را ملزم می‌کند که رفتار و نگرش مادی و تک بُعدی خود را نسبت به آنان تغییر دهیم. با این وجود قانون گزاران باید با طرح قوانینی حقوق گیاهان را به رسمیت بشناسند.

رابطه ایمان و عمل صالح، دخالت عمل صالح در ایمان، ملازم بودن و تأثیر متقابل آن دو از دیدگاه قرآن و عهد جدید، موضوع اصلی است که پژوهش حاضر سعی دارد تا به صورت تطبیقی و با روش کتابخانه‌ای و توصیفی- تحلیلی آن‌‌‌‌‌‌ را مورد مداقه قرار دهد. یافته‌های پژوهش 1-از نگاه قرآن و عهد جدید، ایمان، اعتقاد به خدا و اصول دین برخاسته از یقین و معرفتی است که آرامش قلبی و انجام کار‌های شایسته را در پی دارد؛ با این تفاوت که در بخش‌هایی از عهد جدید بیاناتی ناظر به الوهیت مسیح و روح‌القدس که پایه آموزه تثلیث است، دیده می‌شود و از پیامبر اسلام (ص) و لزوم ایمان به ایشان، بیان روشنی وجود ندارد؛ درحالی که قرآن با رد آموزه تثلیث، بشارت انبیاء سلف، تورات و انجیل به آمدن پیامبر اسلام (ص) و ضرورت گرویدن به او را، با صراحت بیان کرده است. 2-وجدان اخلاقی، فضائل انسانی و احکام الهی در عهد جدید، متناظر با عقل، فطرت و وحی در قرآن، به عنوان معیار‌های تشخیص عمل صالح در دو کتاب مقدس، تقریباً الگو‌های واحدی را نشان می‌دهد. مهمترین عرصه اختلاف، مربوط به مصادیق عمل صالح، به خصوص درحوزه اعمال عبادی، سیاسی و اجتماعی است. 3-بخش‌هایی از اناجیل و نامه‌های رسولان، بر ارتباط ناگسستنی ایمان و کردار شایسته تأکید داشته و عمل صالح را میوه شیرین ایمان و نشانه حیات و موجب کمال آن خوانده است. اما بخش دوم مانند نامه‌های پولس، در اختلاف آشکار با دسته نخست، ایمان را به تنهایی برای نجات‌بخشی و دادگری کافی می‌داند؛ درحالی که آیات قرآن بدون هیچ اختلافی عمل صالح را ثمره ایمان دانسته و گوهر ایمان با تابش عمل صالح را برای رستگاری مورد تأکید قرار داده است. پیشنهاد می‌شود برای تسهیل و تقویت پژوهش‌های تطبیقی بین قرآن و متون اسلامی و کتب مقدس دیگر ادیان به خصوص مسیحیت، نهاد یا گروهی در جامعه المصطفی تشکیل شود تا منابع و متون دست اول و معتبر، پژوهشهای انجام شده و بانکهای اطلاعات در این زمینه و اساتید و متخصصان این عرصه را به محققان علاقمند به مطالعات تطبیقی بین ادیان معرفی نمایند.

سوال اصلی اکثر اذهان خداپرست در تمامی ادیان، میزان به‌کارگیری خرد و عقل بشری در هنگام مواجهه با ایمانی است که خداوند در انسان‌ها به ودیعه نهاده است. پاسخ به این پرسش مکاتب فکری و عقیدتی بسیار و هم‌چنین چالش‌های فراوانی را در انسان‌ها شکل داده است. دین اسلام و مکتب شیعه با یادآوری و سفارش‌های فراوان به تفکر و تدبر در آیات و نشانه‌های الهی چه در آیات قرآن کریم و چه درر وایات، جایگاه خود را در این نزاع به خوبی مشخص کرده است و عقل‌گرایی مورد نظر خود را به نحو اعتدال تعریف کرده است به نحوی که از هرگونه افراط و تفریط دوری گزیند. این رساله در صدد است با تدبر دقیق در روایات معصومین مندرج در باب عقل و جهل کتاب شریف اصول کافی به عنوان مهمترین منبع روایی شیعی و بررسی مؤلفه های عقل گرایی؛ نحوه اعتدالی عقل‌گرایی مورد نظر خود را اثبات نموده و با بررسی روایات مربوط به ایمان و تعریف دقیق‌تری که از عقل و ایمان به دست دهد به این تقابل صورت دیگری داده و نشان دهد که برای شیعه در آغاز نیز تقابلی مطرح نبوده که به دنبال رفع آن باشد.به‌عنوان نتیجه این رساله اثبات می‌کند که با تعریف دقیق می‌توان با مکاتب بسیاری که بر اثر افراط و تفریط در به‌کارگیری عقل به وجود آمده اند برخورد کرده و اصل وجود این مکاتب را زیر سوال برد.

موضوع کارکرد «عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو» از بحث‌های ضروری جامعه بشری است.‌ آنچه در این رساله به بررسی آن پرداخته می‌شود کارکرد عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو از دیدگاه ملاصدراست تا بدین ترتیب مشخص گردد که علاوه بر عقل، دین و آموزه‌های وحیانی نیز در عرصه‌های مختلف زندگی انسان اعم از دنیوی و اخروی تأثیرگذار است. در این راستا با استناد به آثار ملاصدرا و سپس تحلیل عقلی به تبیین و بررسی موضوع پرداختیم. با توجه به تصریحاتی که از عبارات ملاصدرا در باب هماهنگی عقل و دین موجود است و با توجه به روش فلسفی وی که سعی در تلفیق سه منبع معرفتی در فهم حقایق دارد، باید اذعان کرد که رابطه عقل و دین از نظر وی یک رابطه تعاملی و از نوع مکملیّت است.

قرآن کتاب هدایت است و برای عوام و خواص به‌طور یکسان نازل شده است؛ عموم از ظاهر قرآن بهره می‌برند و خواص علاوه بر ظاهر به باطن و لایه‌های درونی آن نیز نظر دارند. تأویل عرفانی نگاه به لایه-های باطنی قرآن است که توسط انبیاء و اولیاء و در درجه‌ی بعد عرفای مسلمان صورت می‌گیرد؛ کسانی می‌توانند نظاره به باطن قرآن داشته باشند که، اشراف کامل به قرآن و همچنین مبانی عرفانی داشته باشند. امام خمینی اندیشمند فززانه‌ای هستند که دارای شخصیت چند بعدی می‌باشند، برخی از ابعاد وجودی ایشان مورد توجه قرار گرفته و برخی همچنان مغفول و گمنام مانده است؛ گرایش عرفانی سبک قالب در تألیفات غیر فقهی امام خمینی است. در این تحقیق با توجه به دیدگاه عرفانی امام خمینی به جستجوی لایه‌های زیرین قرآن کریم پرداخته شده است. امام خمینی تفسیر را شرح مقاصد قرآن می‌دانند، مقصد قرآن انسان‌سازی است پس باید کتاب تفسیر هم، کتاب انسان‌سازی و جامعه‌سازی باشد. تأویل به معنی برداشت معانی باطنی از ظاهر آیات با توجه به مبانی و روش‌های خاص است که این مبانی و روش‌ها از دین اسلام و عقل سلیم گرفته شده است. تفاوت تأویل با تفسیر، اهمیت تأویل، تفسیر عرفانی، شرایط تفسیر و تأویل، مبانی تفسیر و تأویل، مصادیق تأویل از دیدگاه امام خمینی از جمله مباحثی است که در این تحقیق مورد بررسی واقع می‌شود.

«بساطت حقیقی» نفس مهم‌ترین وصف آن در حکمت متعالیه و مبنای اتصاف نفس به سایر احکام آن است. این وصف از نظام توحیدی مبتنی بر قاعده بسیط‌الحقیقه اخذ شده و مفاد آن وجدان حقیقت همه اشیاء‌ و در نتیجه معیت با ظهورات آن‌ها در همه مراتب هستی می‌باشد. مصداق بسیط حقیقی، أولا و بالذات حق تعالی است. ملاصدرا بر مبنای شواهد قرآنی و روایی متعدد، انسان را نیز دارای بساطت حقیقی در ظلّ حق تعالی می‌داند، به این معنا که، در مرتبه ذات متحقق به حقیقت همه اسماء الهی -به عنوان اصل اشیاء-، و در نتیجه در عین وحدت و بساطت(به معنای عدم ترکیب)، دارای مراتب متعدد در تناظر با ظهورات آن‌ها در کل عالم است. بعلاوه، این جامعیت وجودی، که انسان را فوق عقول قرار می‌دهد، «وصف بالفعل عموم انسان‌ها» است. تفاوت به علت ظهور و خفای آن است. نظام معادشناسی و معرفت‌شناسی ملاصدرا، به دلیل محوریت انسان در هر دو و تأثر آن‌ها از نظام توحیدی، امکان تبیین بساطت نفس به معنای مذکور را فراهم می‌کند. حقیقت معاد از نظر ملاصدرا، ظهور توحید، یعنی ظهور تفصیلی تمام اسماء در همه موجودات است. تبیین اختصاص معاد حقیقی به انسان، به دلیل جامعیت وجودی نسبت به تمام اسماء و در نتیجه امکان ظهور اعتدالی همه آن‌ها، مُثبت بساطت اوست. هم‌چنین، دو نظریع بدیع نفس‌شناختی «مثال بودن نفس انسان ذاتاً، ‌صفتاً و فعلاً برای حق تعالی» و «خلاقیت نفس در فرایند ادراک»، مستلزم تفسیری ویژه از ماهیت علم است. در این نظریه، علم انسان حاصل تنزل معقولات، متخیلات و محسوسات از عالی‌ترین مرتبه نفس، و در نتیجه مستلزم بساطت او می‌باشد. در آثار ملاصدرا، مطالبی نیز خلاف این نظریه یافت می‌شود که ناشی از همراهی اولیه با سایر حکما، به عنوان روش رایج وی در طرح نظریات ممتاز خود است. در عین حال، مبانی حکمت‌متعالیه،‌ بعلاوه شواهد صریح و ضمنی متعدد در آثار وی، با این نظریه سازگار و مُثبت آن است. به‌منظور انجام این پژوهش، از روش جمع‌آوری داده‌ها با تکیه بر آثار ملاصدرا (همراه با تعلیقه‌های سبزواری و حکیم نوری)، و بیان آن‌ها از طریق تحلیل عقلانی و استدلال استفاده شده است.

از آنجایی که یکی از بارزترین تمایزات اندیشه فلسفی سینوی و صدرایی در محور بسیار مهم حرکت و بویژه حرکت جوهری است و میان رأی ابن سینا و صدرا در این بحث، تقابل کاملی وجود دارد، نگارنده تلاش نموده است به این پرسش پاسخ دهد که ریشه ها و مبانی نظری این اختلاف رأی چیست و کدام موضع و اصل فلسفی به چنین تقابلی دامن زده است؟ در قسمت نخست مقاله با مقایسه تحلیلی که از مسأله حرکت در اندیشه این دو فیلسوف نام‌آور انجام می‌شود، به اختلاف صدرا و ابن سینا در سه موضع اساسی پی می‌بریم: 1- تلقی وجودی صدرا ازحرکت در مقابل نگرش ماهوی و مقولی ابن سینا؛ 2- توسعه قلمرو حرکت از جسم و جسمانیات به امور نفسانی و بویژه نفس انسانی؛ 3- تغییر جایگاه بحث حرکت از طبیعیات فلسفه به مباحث امور عامه. با تحلیل و بررسی نکات یاد شده بویژه با تأمل در اشکالات ابن سینا بر حرکت جوهری، نتیجه نهایی حاصل از این پژوهش آن است که اختلاف این دو فیلسوف نام آور در مسأله حرکت جوهری، ریشه در مهمترین موضع گیری فلسفی ایشان که همان اصالت وجود یا اصالت ماهیت است، دارد. بر این اساس علی رغم انکارها و تشکیکاتی که از جانب برخی متفکرین در اصالت ماهوی بودن اندیشه ابن سینا ابراز گردیده است، بر پایه این تحلیل فلسفی بروشنی میتوان تلقی اصالت ماهوی او را حداقل در بحث حرکت نشان داد و به این تشکیکات پایان داد.