جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روان‌شناسی شناختی یکی از شاخه‌های مهم روان‌شناسی است که در آن به مفاهیم مهم مرتبط به ادراک، زبان، فهم و چگونگی پردازش اطلاعات می‌پردازد. از آنجا که ملاصدرا اندیشمندی است که نظرات بسیاری درباره انسان داشته است، بنابراین می‌توان به استخراج آراء وی در حوزه‌های مختلف روان‌شناسی پرداخت. در این راستا، این نوشتار به مسئله تخیل به عنوان یکی از مفاهیم مهم در روان‌شناسی شناختی پرداخته و نشان داده است که مفاهیم حس مشترک، خیال، واهمه، حافظه، متصرفه، متخیله و متفکره، در دستگاه ادراکی تخیل جای می‌گیرد و سازوکار هر یک را تعیین کرده است.

با توجه به آراء ابتکاری صدرالمتألهین شیرازی در تلقی وجودی از علم و همچنین باور به تکامل ذاتی نفس، هدف اساسی نوشتار حاضر تبیین تأثیرگذاری علم بر تکامل و تعالی وجودی نفس است. از نظر ملاصدرا، علم امری وجودی است و چون وجود مساوق با کمال است، حصول علم برای نفس، کمالی برای آن محسوب می‌شود. براین‌اساس صرف نظر از موضوع علم و مرتبه معلوم، هر علمی به‌جهت حصول وجودش برای نفس، کمالی برای نفس محسوب می‌شود. ولی باید توجه داشت که نوع علم، نوع تکامل را رقم می‌زند و از آن‌جایی‌که علم مراتب دارد، هرچه درجه وجودی معلوم شدید‌تر باشد، نفس متعالی‌تر خواهد شد. شایان ذکر است که تفسیر دقیق صدرایی از چگونگی حصول صور علمی برای نفس، به‌نحو افاضه به اصل هستی نفس و ایجاد تجدد وجودی در آن است نه افزوده شدن و انضمام کمالی بر نفس؛ به‌‌طوری که نفس در اثر این افاضه، ترفّع وجودی یافته و با سیر در مراتب هستی، به ادراک حقایق آنها نائل می‌شود.

سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که آیات قرآن چه رابطه و تعاملی را بین ایمان و عمل صالح ترسیم می‌کند؟ این نوشتار سعی دارد با تحلیل آیات ناظر به ایمان و عمل صالح، دیدگاه قرآن در خصوص رابطه و تأثیر متقابل آن‌ها را ارائه نماید. در این تحقیق با بررسی آیات متعدد و اشاره به دو دیدگاه مهم دست یافتیم؛ ایمان از نگاه قرآن، عمل ارادی و تصدیق و گرایش قلبی است که بر اساس عقل عملی به خدا، نبوت، معاد و دیگر اصول اعتقادی تعلق می‌گیرد. این گرایش مغایر با علم، ولی متوقف بر آن است که پس از معرفت لازم نسبت به متعلقات ایمان که مصداق عقل نظری است، تحقق می‌یابد. عمل صالح رفتاری است که علاوه بر صورت زیبا، سیرت نیکو و حسن فاعلی نیز لازم دارد. اساس سیرت نیکو، ایمان و انگیزه الهی است. تنها چنین عملی از نظر قرآن مستحق پاداش الهی است. عمل صالح از نگاه قرآن در حقیقت ایمان دخالت ندارد، ولی ایمان عامل اصلی عمل صالح و شرط قبولی آن می‌باشد. از سوی دیگر عمل صالح نه تنها در مقام اثبات نشانه ایمان است، بلکه در مقام ثبوت باعث افزایش و کمال ایمان است.

عالم طبیعت، ضرورتاً نامتناهی است و نسبت تناهی به آن محال است، زیرا در آن ‌صورت به وجود عدم مطلق و محض، یعنی تناقض می‌رسیم. از طرف دیگر عالم جسمانی، چون ظاهر عوالم مجرّد و حکایت‎گر آن‎هاست، باید همانند آن‎ها نامتناهی باشد و بر اساس بساطت و وحدت تشکیکی وجود، مرتبۀ نازل و مظهرِ حقیقت وجود است، پس عالم طبیعت ضرورتاً نامتناهی است و این امر با مخلوق بودن آن منافاتی ندارد. نظریۀ مخالف این مدعا، تناهی ابعاد جسم و عالم جسمانی است که دلایل آن مخدوش و نوعی مغالطه می‎باشد. فرض قِدم زمانی کلّ عالم، به‎ معنای خاص نیز، با توجّه به حدوث زمانی تک تک موجودات طبیعی، قابل قبول است و می‎توان تا حدّی مشکل وجود موجودات متناهی در جهانی نامتناهی را قابل حل دانست.

هایدگر از تأثیرگذارترین فیلسوفان قرن بیستم، با توجه به بحران‌های تفکر جدید غرب، انقلابی در وجودشناسی پدید آورد. وجودشناسی هایدگر در هستی و زمان ناتمام ماند و همین‌بن بست سبب تغییری در فلسفه او گردید که به «گشت» معروف شد. مسئله اصلی هستی و زمان که هایدگر در برابر آن به مشکل خورده بود، در واقع اساسی ترین امکان اگزیستانس یا دازاین یعنی مسئله «مرگ» است. این مسئله توسط اندیشه کربن به ایران آمد و کربن در حکمت خالده به دنبال راه حلی برای آن بود. حکمت متعالیه، آخرین مکتب تأثیرگذار در فلسفه اسلامی، نیز انقلابی در وجودشناسی به شمار می‌آید، که غایت خود را حل مسأله «معاد جسمانی» دانست. سؤال اصلی رساله حاضر این است: آیا حکمت متعالیه از امکان یا امکاناتی برخوردار است که بتواند پاسخی مناسب به این بن‌بست ارائه دهد؟ در نیل به این هدف، سعی کرده‌ایم با استفاده از رویکرد تطبیقی هانری کربن این دو فیلسوف را به هم نزدیک کنیم. تطبیق ملاصدرا و هایدگر با توجه به اینکه هر دو دغدغه هستی‌شناسی داشته‌اند، در بدایت امر آسان به نظر می‌رسد. اما وقتی دقیق‌تر به موضوع می‌پردازیم، پارادایم‌های معرفتی این دو از هم فاصله زیادی دارند. هایدگر در بستری مدرن و انسان‌گرایانه و به واسطه انسان (دازاین) پرسش از هستی را به میان می‌کشد و سعی دارد از این طریق، امکانات وجودی انسان-در- جهان را بررسی و تحلیل کند. اما ملاصدرا در بستری الاهیاتی و عرفانی، وجود به ما هو وجود را تحلیل می‌کند. انسان‌گرایی هم برای او مسأله نیست. به همین دلیل ممکن است شباهت‌هایی بیابیم، اما به یک مقایسه سطحی خواهیم رسید. بنابراین، ضمن تحلیل نزدیکی‌ها و افتراق‌های هستی‌شناسی این دو فیلسوف، با رویکردی تطبیقی-تأویلی از هایدگر به سوی ملاصدرا حرکت می‌کنیم تا نشان دهیم چگونه حکمت متعالیه می‌تواند به بن‌بست مرگ و نهیلیسم در جهان معاصر پاسخ دهد. با بررسی وجودشناسی و تأویل از دیدگاه ملاصدرا می‌توان معاد جسمانی را در پرتو این دو مفهوم کلیدی به جایی رساند که امکان تطبیق آن با اندیشه هایدگر میسر گردد و امکانات فلسفه ملاصدرا در پاسخ به امکان مرگ و همچنین پرتاب‌شدگی دازاین در اندیشه هایدگر بیان شود. براساس تلاش‌های انجام گرفته در این رساله افق‌هایی نیز پیش روی پژوهندگان فلسفه اسلامی در دوره معاصر گشوده‌ایم تا بتوان امکان معاصرت فلسفه اسلامی را بیش از پیش نمایان ساخت. زیرا در معاد جسمانی است که ملاصدرا دین و فلسفه را در بسته واحدی جمع کرده است که بایستی این معادشناسی پیگیرانه زنده شود و از طریق چنین‌ تطبیق‌هایی وجودشناسی فردگرایانه و اومانیستی امثال هایدگر در دل وجودشناسی ملاصدرا قرار گیرد. به عبارت دیگر، معادشناسی صدرایی برای انسان پرتاب‌شده و بی‌بنیاد مدرن یک نقطه سکنی و آرامش است.

مسأله‌ی حرکت و تغییر جهان، از قدیمی‌ترین مسائل فلسفی است که مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته است. مسأله‌ی حرکت و تغییر پدیده‌های مادی در فلسفه‌ی غرب تا یونان باستان قابل پی‌گیری است. هراکلیتوس معتقد بود این جهان سراسر حرکت و تغییر است و این تغییر و تحول دائمی است.در فلسفه‌ی اسلامی نظریه‌ی حرکت جوهری از ابداعات ملاصدرا است و پیش از او این نظریه مورد انکار قرار می‌گرفت. ملاصدرا بر اساس دو نظریه اصالت وجود و مشکک بودن وجود اثبات کرد که طبیعت جوهر هر موجود مادی اوّلاً قابل اشتداد است و ثانیاً متحرّک بالذات است.از آن‌جایی که اصل حرکت شامل تمام موجودات می‌شود از اینرو نظریه‌ی تکاملِ مبتنی بر اصل حرکت و تغییر توسط چارلز داروین با تکیه بر مستندات و شواهد متعددی در زیست‌شناسی مطرح شد. بر طبق این نظریه، انواع یا گونه‌های موجودات در طول زمان یکسان و ثابت نمانده‌اند، بلکه دست‌خوش تغییر و تحوّل شده و متناسب با شرایط، تطوّر یافته‌اند. این نظریه سابقه‌ای کهن دارد، اما از قرن نوزدهم به صورت جدّی‌تری در حوزه‌ی علوم طبیعی مطرح شده است. نقطه‌ی عطف در طرح این نظریه، منشأ انواع چارلز داروین است که اثری بسیار مهم در تاریخ علوم طبیعی محسوب می‌شود. داروین در این کتاب و سپس در منشأ انسان از این نظریه صورت‌بندی علمی و مبتنی بر شواهد تجربی به دست داد که در مجامع علمی با استقبال مواجه شد و سبب گردید گاه اصطلاح «داروینیسم» به عنوان مترادف نظریه‌ی تکامل یا تطوّر انواع به کار رود. نظریه‌ی داروین امروزه در عالم علم با پرسش‌های فراوان مواجه شده، اما نظریه‌های مبتنی بر تکامل یا تطوّر انواع هم‌چنان مطرح است. مابین نظریه‌ی حرکت جوهری و نظریه‌ی تکامل شباهت بسیاری وجود دارد. در هر دو این نظریه‌ها تنها امر ثابت، اصل قانون تغییر است با این تفاوت که در نظریه‌ی تکامل در پی شناخت علل زیستی و طبیعی تغییرات جانداران است اما حرکت جوهری شامل تمامی موجودات مادّی اعم از جاندار و غیر جاندار است و هم‌چنین تنها با استفاده از دلائل فلسفی تغییرات را تبیین می‌کند.اما با وجود شباهت‌هایی که می‌توان بین نظریات ملّاصدرا در باب حرکت جوهری و تغییر تدریجی موجودات مادّی و هم‌چنین اعتقاد به واسطه بین موجودات با نظریه‌ی تکامل یافت؛ نظریه‌ی حرکت جوهری جز این را بیان نمی‌کند که تنها امکان تبدل انواع وجود دارد و به عبارت دیگر تبدل انواع مانع عقلی ندارد و حرکت جوهری نسبت به تبدّل انواع لابشرط است.اما براساس دیدگاه اصالت ماهیّت و امتناع انقلاب ماهیّت، حرکت جوهری محال و انواع ثابت و بدون تغییر هستند. لکن از آن‌جایی که این دیدگاه ابطال شده است بنابراین بر اساس این دیدگاه فلسفی، ثبوت انواع باطل است.هم‌چنین در مورد نظریات فیلسوفان در باب ظهور تدریجی موجودات دلیلی وجود ندارد که این‌ نظریات دالّ بر تکامل باشند اما این ترتیب زمانی در پیدایش موجودات و هم‌چنین موجودات حدّ واسط را می‌توان به پیدایش تدریجی موجودات در یافته‌های زمین‌شناسی مشابه دانست که این یافته‌ها از جمله شواهد نظریه‌ی تکامل است.نظریه‌ی تکامل در حوزه‌ی دینی نیز با رویکردها و مواضع مختلفی رو به رو شد. آن دسته از تجدّدگرایانی که به دین پایبند بودند، کوشیدند نوعی سازگاری بین این نظریه و متون مقدّس ایجاد کنند. از اینرو تفسیرهایی مانند خلقت انسان از متون مقدّس به عمل آمد که نظریه تکامل تدریجی را نتیجه می‌داد.از سوی دیگر، عدّه‌ی قابل توجّهی از دانشمندان علوم دینی و مفسّران قرآن از جمله طباطبایی و مکارم شیرازی با این نظریه مخالفت کردند و این نظریه را به استناد این‌که با ظاهر آیات قرآن ناسازگار است باطل شمردند. البته دیدگاه‌های عالمان دینی در این باب یکسان نیست. حتّی بعضی از آن‌ها مانند محمود طالقانی و علی مشکینی این نظریه را پذیرفتند و تعارضی بین آن و قرآن کریم ندیده‌اند و بعضاً معرفت‌شناسی دینی مبتنی بر آن را عمیق‌تر یافته‌اند. البته برای رفع تعارض بین علم و دین هر کدام از مخالفان و یا موافقان راه‌حل‌هایی را مطرح کردند که به آن‌ها پرداخته شد. به نظر نگارنده با توجه به بررسی تفاسیری که از برخی آیات در مورد خلقت انسان مطرح شد، دیدگاه طباطبایی مخصوصاً با توجه به آیه‌ی 59 سوره‌ی آل عمران صحیح‌‌تر به نظر می‌رسد، البته این به منزله‌ی ردّ کامل نظریه‌ی تکامل نمی‌باشد بلکه فقط این نظریه در خصوص تکامل نوع انسان فعلی در تعارض با قرآن انگاشته می‌شود و حتّی اگر در زیست‌شناسی این نظریه به اثبات برسد می‌توان خلقت انسان را معجزه دانست.

در این پایان نامه به موضوع ولی و ولایت در مثنوی پرداخته شده است. در فصل کلیات به مفهوم شناسی ولایت، مبانی هستی شناختی ومعرفت شناختی ولایت،پرداخته شده است. ولی از نظر مولوی کسی است که؛ غریق اراده ی حق، دریافت کننده وحی، عقل کل و... است. مولوی امکان فهم خداوند و حقیقت اشیاء را غیر ممکن می داند. مولوی شناخت حق را تنها در سایه ی عنایت او می داند. او معتقد است گناهان انسان تاثیر بسزایی در درک و معرفت انسان دارد. مولوی حضرت علی را “مخلص” در عمل، “شیـر حـق”، “افتخـار هر نبی و هر ولی” وَ “مسجود ماه” توصیف می‌کند.

حکمت متعالیه،گرچه تاکنون توسط متفکران بنامی شرح و تفسیر شده است، اما هنوز زوایایی از آن، به¬ویژه وجوه سیاسی آن، به¬طور شایسته مورد توجه واقع نشده است. بر همین اساس، این پژوهش به بررسی فلسفۀ سیاسی ملاصدرا می¬پردازد.ادلۀ گوناگونی در رد فلسفۀ سیاسی ملاصدرا از سوی مخالفان عنوان شده است، اما با بررسی دقیق آن¬ها و جستجوی موشکافانه در آثار ملاصدرا، می¬توان امکان فلسفۀ سیاسی وی را به اثبات رساند و نشان داد که فلسفۀ ملاصدرا استعداد عرضۀ مبادی عقلی لازم برای عرصۀ سیاسی حیات بشری را دارد.حکمت متعالیه به اجمال دارای فلسفۀ سیاسی می¬باشد و در آثار ملاصدرا می¬توان مباحثی را در زمینۀ سیاست مُدُن و حکومت یافت، اما این حکمت دارای مبانی خداشناسی، انسان‌شناسی و هستی¬شناسی ویژه¬ای و هم¬چنین مباحث اختصاصی¬ای در زمینۀ سیاست، همچون بحث ولایت مجتهدان، طی اسفار اربعه توسط رئیس اول مدینه و رابطۀ سیاست و شریعت، است که امکان استخراج و توسعۀ یک فلسفۀ سیاسی جامع را فراهم می¬کند به¬گونه¬ای که بتواند پاسخ‌گوی نیازهای جامعۀ بشری باشد،.هم¬چنین این مکتب به تربیت شاگردانی پرداخته است که با بهره¬گیری از تعالیم آن توانسته¬اند به ایفاگری در عرصۀ حیات سیاسی جوامع اسلامی بپردازند.

تحلیل نحوه سازگاری و انتشاء کثرت اسمائی و صفاتی از ذات واحد و بسیط حق‌تعالی، نخستین‌بار در حکمت متعالیه تبیین دقیق شده است. اما آیا می‌توان برداشت متعارف از کلام صدرالمتألهین مبنی بر انتزاع مفاهیم متعدد و متکثّر از ذات واحد و نیز حقیقی بودن اسماء و صفات را نظر نهایی وی دانست یا نه؟ با بررسی و تحلیل مبانی حکمت صدرایی، این نتیجه به‌دست می‌آید که نه می‌توان انتزاع مفاهیم متکثر را از ذات حق‌تعالی در عین پذیرش بسیط الحقیقه بودن و وحدت حقه حقیقیه خداوند پذیرفت و نه می‌توان اسماء و صفات را به نحو منحاز حقایق عینی دانست و در عین حال قائل به عینیت ذات و صفات و مستجمع جمیع کمالات و کل الاشیاء بودن حضرت حق نیز شد. راه حل رفع این تعارض، ارائه نظریه «کثرت تحلیلی اسماء و صفات» است که بر اساس آن، چون وجود و موجود منحصر در ذات واحدی است که واجد جمیع کمالات نامتناهی وجودی است، این کمالات ـ که از آنها تعبیر به صفات می‌شود ـ از «تحلیل وجود» به‌دست می‌آید و بر وجود حمل می‌گردد. در این رویکرد، بر خلاف نظریه انتزاع که در آن منتزع و منتزع منه (هردو) اصیل هستند، منتزع اعتباری و منتزع منه اصیل است و منطق حاکم بر رابطه ذات و صفات، نفی عینیت در عین نفی غیریت می‌باشد.

یکی از مباحث مهم فلسفی، بحث از موجود «مجرد و مادی» است. ارائه تعریفی دقیق از «مجرد» و «مادی»، اثبات وجود آن‌ها، بیان انواعشان و ارتباط میان مجرد و مادی، از دغدغه‌های مهم فلاسفه به شمار می‌رود. در این نوشتار، تلاش شده است تعریف و تحلیلی دقیق از ماهیت و ویژگی‌های موجودات مجرد و مادی و نظر ویژه ملاصدرا در باب نحوه ارتباط مجرد و مادی به دقت مورد بررسی قرار گیرد. نگارندگان با استناد به آموزه تشکیک وجود در حکمت متعالیه، سعی بر اثبات این مطلب داشته‌اند که در تفکر صدرایی نمی‌توان و نباید مرز مشخص و قاطعی مانند مشاییان، میان مجرد و مادی قائل گردید؛ زیرا مجرد و مادی و احکام و ویژگی‌های وجودی هر یک، بازگشت به مراتب شدت و ضعف در حقیقت واحد هستی داشته و همان طور که در نظام تشکیکی هستی، انفصال وجودی قابل فرض نیست، میان مجرد و مادی نیز علی‌رغم تباین ماهوی، مرز قاطع و پررنگ وجودی نمی‌توان قائل شد.