جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیژن عبدالکریمی: برای شروع بحث خواهانم چند نکته مقدماتی را مطرح کنم. نکته نخست این است که ما در مورد انقلاب ایران و در خصوص دینی و اسلامی بودن و پرسش از معنا و مفهوم یا چیستی این وصف دینی یا اسلامی بودن انقلاب به دو روش و شیوه می توانیم بحث کنیم. یکی بحث ماتقدم و پیشینی است که بحثی فلسفی، حکمی و معرفت شناسانه است. در این روش می توانیم و باید به این بحث بپردازیم که اساسا امر دینی چیست؟ مرادمان از اسلام و اسلامیت چیست؟ ما امر دینی یا اسلامی را چه می فهمیم که حادثه ای اجتماعی، همچون یک انقلاب سیاسی را متصف به اوصاف «دین» یا «اسلامی» می کنیم؟ در جامعه ما این گونه بحث های فلسفی و حکمی اساساً و معمولاً در نمی گیرد و ما مفاهیم را در هاله ای از ابهام، ناروشنی و تیرگی رها می کنیم و آنها را بدیهی فرض می کنیم و خیلی ساده از آنها می گذریم. لذا در صحنه عمل نیز با دشوارهای بسیار زیادی مواجه می شویم.

اقتدار پدیده ای فراگیر و دائمی در تاریخ ادیان است؛ و در این ارتباط معمولا از اقتدار "سنت"، اقتدار "نصوص دینی"؛ اقتدار "کلیسایی" و اقتدار "تمدن ها" و امپراطوری های مبتنی برا داعیۀ دینی یاد می شود. همان طوری که قدرت قانونی طالب اطاعت و پیروی است، در ادیان ابتدایی و باستانی و اصولا هر جا که تقاضایی برای نظم بوده، این طلب نیز وجود داشته.

در پژوهش حاضر تلاش شده تا دلایل ظهور و گسترش تحلیل گفتمان و قابلیتهای آن در قیاس با سایر رویکردها، با استناد به تصریحات محققین، استنباطهای منطقی و مرور یک مطالعه موردی درباره گفتمان هژمونیک شده در انقلاب اسلامی، یعنی اصولگرایی شیعی در ایران، مورد مداقه قرار گیرد. به نظر می رسد عواملی چون اهمیت یافتن فرهنگ و سیاست، رونق جامعه شناسی معرفت، چرخش زبانی و اقبال به زبان شناسی از یک سو و نقصان رویکردهای موجود در بررسی پدیده های فرهنگی ـ اندیشه ای، از سوی دیگر، موجب اقبال به تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش بوده است

یکی از پیامد‌های شایع در مطالعات دین که مانع از شناخت درست و دقیقِ تجلیات آن در عرصه‌های فردی و اجتماعی گردیده، تحویل‌گرایی است. شیوع و رواج آن چنان ریشه‌دار و گسترده است که کمتر توجهی را به سوی خود جلب می‌کند؛ به همین دلیل چندان مورد امعان نظر قرار نمی‌گیرد. از نخستین گام‌های لازم برای کنترل و غلبة بر رویکرد تحویلی، شناسایی و ردیابیِ آن در ادبیات نظری دین‌پژوهی است. «تحویل‌گرایی در مطالعات اجتماعیِ دین» این کار را با نشان‌دادنِ عقبه و مصادیقِ آن در موضوعات و حوزه‌ها و سطوح مختلف و سپس با آشکارسازی آن در رهیافت‌های نظری مطرح در جامعه‌شناسی دین دنبال کرده است.

در تحقیق حاضر محور هستی‌شناسی نظریات جامعه‌شناسی و مبانی فلسفی آن‌ها مورد بحث قرار می‌گیرد. از سوی دیگر خود هستی‌شناسی طیف زیادی از مقولات را شامل می‌شود، بنابراین دو مفهوم نخستین و بنیادین جامعه‌شناسی یعنی فرد و جامعه مد نظر قرار می‌گیرند. امّا به دلیل محدویت، به بررسی در حوزه‌ی جامعه‌شناسی کنش پرداخته می‌شود، که ماکس وبر و اروینگ گافمن مورد مطالعه قرار خواهند گرفت.اکنون این کلّیت فلسفی را بر اساس دو سنت قاره‌ای و تحلیلی ارائه می‌دهیم که هر کدام فیلسوفان و نحله‌های فلسفی گوناگونی را شامل می‌شوند. در این راستا پس از بررسی مفهوم هستی‌شناسی می‌توان آن را با عنوان "نظریه‌ی هستی" معرفی نمود، زیرا وجود داشتن ابژه به این معناست که شیء دارای ویژگی‌ها و خصائصی می‌باشد که به آن دلیل "وجود داشتن" را می‌دهند. برای آن که بتوان به هستی‌شناسی دو مقوله‌ی فرد و جامعه پرداخت، بایستی ویژگی‌های آن‌ها را مشخص نمود. استدلال مرجح برای تعیین و مشخص کردن ویژگی‌ها و خصائص این مقولات استدلال گزاره‌ای است. این بحث در قالب دو رویکرد اصلی واقع‌گرای متافیزیکی و نومینالیسم پدیدار گشته است، که رویکرد مرجح در این‌جا واقع‌گرای متافیزیکی می‌باشد. در پایان هم هر دو جامعه‌شناس از لحاظ هستی‌شناسی از فلسفه تاثیر پذیرفته‌اند. گافمن در هر دو سنت قرار دارد زیرا در هستی‌شناسی اندیشه‌ی وی هم می-توان عینیت و هم می‌توان امر سوبژکتیو را یافت. امّا در هستی‌شناسی اندیشه‌ی وبر با وجود غلبه‌ی مقوله‌ی واقع‌گرایی، مشخصه‌ی غالب امر سوبژکتیو است که بر این مبنا وی در سنت قاره‌ای قرار می‌گیرد.