جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چنانکه می دانیم حکمای پیشین قوای باطنۀ نفس را مانند حواس ظاهره پنج قوه ذکر می کردند و نخستین آنها را چه از حیث نوع کاری که برای آن قائل بودند و چه از نظر جائیکه برای آن در دماغ معین می کردند «حس مشترک» می خواندند. اولین حکیمی که این حس را در ردیف سایر حواس یا قوای باطنه آورده به روایتی فارابی و به روایت دیگر ابن سینا بوده است. نه اینست که ارسطو از این قوه ذکری نکرده باشد ولی آن حکیم در این مورد به مختصر اشاره قناعت ورزیده و کوتاه آمده است. در صورتی که ابن سینا در بیان موضوه به نسبه به تفصیل پرداخته مرتبت و اهمیت حس مشترک را در میان سایر قوای نفس توضیح کرده است.

چنانکه حضار محترم می دانند«جبر و اختیار» از دیر زمان میان فلاسفه و حکماء موضوع بحث و گفت و گو بوده و هنوز هم هست. گروهی از ایشان جبری مذهب هستند و جمعی به اختیار اعتقاد دارند. برای عده ای از جبری مذهبان همۀ امور عالم پیش بینی شده و مقدرند، یعنی مستقیماً از مشیت الهی ناشی شده اند یا از نیروهائی نامعلوم و مرموز به وجود آمده اند و به هر حال بشر در ظهور و بروز آنها هیچ گونه تأثیر و دخالت ندارد. بنابر این نظر هیچیک از افعال ما به اراده و اختیار از ما سر نمی زند، بلکه ما مجبور به اجرای آنها هستیم. پس اینکه شما چندی پیش به اصفهان رفته اد یا فلان معامله را کرده اید یا امروز به این مجلس آمده اید هرچند که ظاهراً این اعمال را به اراده و اختیار خود به جا آورده اید ولی در واقع بازیچه و آلت بوده اید و اراده ای فوق ارادۀ بشری و نیروئی نامرئی شما را به حرکت درآورده است. باری من و شما در رفتار خود حکم عروسکهای خیمه شب بازی را داریم و به ارادۀ غیر در حرکت هستیم.