جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت نفس یا خودشناسی در همۀ فرهنگ‏‌های بشری اهمیت دارد و در دین، حکمت، اخلاق و عرفان بر خودشناسی تأکید می‏‌شود. پیام معروف سقراط این بود که «خود را بشناس» و خودشناسی در حکمت سقراط مبنای اخلاق و فضیلت است. اساساً غایت حکمت، استکمال نفس انسانی است. دین نیز برای استکمال نفس و نجات و فلاح آن است و نیل به این غایت بدون معرفت و تربیت نفس میسر نیست. ازاین‏‌رو، قرآن کریم و روایات اسلامی بر اهمیت معرفت نفس به‏‌عنوان برترین معرفت و کلید حکمت و فضیلت تأکید دارند و رسالت انبیای الهی را تعلیم و تزکیۀ انسان معرفی می‏‌کنند. این آموزه موجب شده حکما و عرفای اسلامی موضوع معرفت نفس را به‌‏طور جدی پیگیری کنند. حکمت الهی در این دیدگاه، سفری است برای به کمال رسیدن نفس از راه علم و عمل. به همین دلیل، ملاصدرا حکمتش را در چهار مرحله از سفر نفس (اسفار اربعه) تنظیم کرده است. حکمت نظری، بنیادهای معرفتی و مبدأ و منتهای چنین سفری را ارائه می‏‌دهد و حکمت عملی راه و شیوۀ نیل به این غایت را تبیین می‏‌کند. مفهوم «اسفار اربعه» برگرفته از عرفان است که بر محور سفر نفس است و سالک، همان نفس مسافر است. عرفان عملی شیوۀ طی این سفر را بیان می‏‌کند و عرفان نظری دستاوردهای این سفر و جغرافیای عالمی را که این سفر در آن واقع می‏‌شود، تبیین می‏‌کند. آنچه این نوشتار پیگیری می‏‌کند، تبیین ابعاد معرفت نفس و نقش این معرفت در استکمال نفس انسانی است. براین‏‌اساس، نخست تبیین می‏‌شود که معرفت نفس ابعاد گوناگونی دارد و با روش‏‌های گوناگون تجربی، عقلی، نقلی و شهودی به‏دست می‏‌آید. با به‏‌کارگیری این روش‏‌ها شاخه‏‌های مختلف علمی در معرفت نفس شکل می‏‌گیرد؛ مانند روان‏شناسی، علم النفس فلسفی، معرفت النفس عرفانی و نفس‏‌شناسی دینی و سپس تأثیر انواع خودشناسی بر خودسازی و سلوک بررسی می‏‌شود

وقتی درباره امور رایج زندگی سخن می‌گوییم، گفتار ما مملو از بیان اموری است که اگر بخواهیم واقعیت فلسفی آنها را نشان دهیم، با پرسش‌های دقیقی مواجه می‌شویم که قبلاً کمتر به آنها توجه شده است؛ اموری که سرتاسر زندگی انسان را اشغال کرده‌اند؛ مثل آدرس، خانه، محل کار، پول، سازمان، حساب بانکی، حوزه، دانشگاه، رئیس جمهور، تورم، نهادها و سنت‌های اجتماعی، قانون و ... . البته این امور از قبیل امور فیزیکی یا دیگر واقعیت‌های عینی‌ای مثل اوصاف وجودی اشیاء نیست. بلکه از سنخ اموری هستند که اندیشمندان مسلمان آنها را امور اعتباری می‌نامند. به طور کلی، از مهم‌ترین و دشوارترین پرسش‌های فلسفی‌ای که درباره این امور مطرح است، تحلیل وجودشناختی آنهاست؛ اینکه آیا می‌توان آنها را واقعیت‌هایی در عالم وجود قلمداد نمود؟ موطن تحقق این امور کجا است؛ ذهن است یا خارج از ذهن؟ اگر ذهن است، ذهن فاعل معتبر است یا پذیرندگان امر اعتباری؟ ذهنی‌بودن امور اعتباری به چه معناست؟ چه نسبتی میان این امور ذهنی با دیگر امور ذهنی، طبیعی و فیزیکی برقرار است؟ این مقاله در قالب تحلیل‌های فلسفی و بر اساس مبانی رایج حکمت متعالیه، این نتیجه را می‌دهد که امور اعتباری، واقعیت‌هایی وابسته به فاعل‌های معتبری هستند که از طریق رابطه علّی هستی‌بخشی موجود می‌شوند. در این رابطه، میان مصادیق عمل اعتبار و امر اعتباری تعدد خارچی وجود ندارد و واقعیت اعتباری وجودی ظلّی نسبت به عمل اعتبار است.

بازسازی علوم انسانی فرضی است که به نظر بنده، معقول و عملی است. بر اساس این طرح، ما ضمن استفاده از علوم انسانی موجود، باید در نقادی، تصحیح و تکمیل آن بکوشیم و در این راه، از سه روش عقلی، تجربی و نقلی (دینی) بهره گیریم. مراد ما از اسلامی‌سازی علوم انسانی نیز همین است.

از دیرباز گرایش به عرفان و معنویت در میان ملل مختلف رواج داشته است; گاه به صورت سنت عرفانی و گاه به صورت یک گرایش فردی. در این زمینه می‌توان از سنت‌های کهن شرقی مانند هندوئیسم، بودیسم، سنت عرفانی مسیحی و اسلامی یاد کرد. امروزه نیز همچون گذشته در محافل اسلامی و حوزه‌های علمیه، هم فلسفه یکی از موضوعات مورد علاقه اندیشمندان است و هم عرفان از موضوعات پرطرفدار. اما فلسفه عرفان از موضوعات ناب روزگار ماست. فلسفه عرفان حاوی تأملات عقلی درباره عرفان است. فیلسوف عرفان را از بیرون نگاه نموده و درباره حقیقت، مبادی، روش‌ها و نسبت عرفان با دیگر امور بحث می‌کند. بحث از چیستی عرفان، مقدار اعتبار و ارزش معرفت‌شناختی یافته‌های عرفانی، تفاوت تجربه و تعبیر، نسبت عرفان و عقل، زبان عرفانی، و رابطه عرفان با دین و اخلاق از موضوعات مورد بحث در این گفتوگو است.

"عقل یکی از مفاهیم محوری در اندیشه شیعی است، گرچه «عقل» در تفکر شیعی معنایی فراتر از عقل تجربی دارد، اما عقل ـ یعنی قوّه فاهمه و مدرکه بشری ـ غیر از حس و شهود از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. عقل حجّت شرعی و یکی از منابع استنباط احکام دینی است. بشر در مرحله دریافت و ادراک متون دینی به عقل نیاز دارد و قوام دین به عقل است. گرچه عقل نیز افراد را از وحی بی‏نیاز نمی‏کند. اصول اعتقاد مبتنی بر استدلال عقلی‏اند. حتی امور تعبّدی دین نیز با عقل سلیم ناسازگاری ندارند. حکم قطعی عقل در همه زمینه‏ها مورد پذیرش بوده و قاعده ملازمه بین «عقل» و «شرع» از اصول معتبر شیعی است. «اجتهاد» به کارگیری توانایی‏های عقل در فهم از دین با استفاده از متون دینی است. اجتهاد صِرف شنیدن یا خواندن گفته‏های شارع نیست، بلکه تدبّری است که فروع را از اصول و لوازم را از ملزومات استخراج می‏کند. پس دسته‏ای از بایدها و نبایدها و ارزش‏ها را عقل به طور مستقل می‏فهمد و دسته‏ای از احکام با ابزار عقل از متون شرعی فهمیده می‏شود. البته احکامی هم هستند که عقل بدون شرع راهی برای فهم آن‏ها ندارد. اما این‏گونه احکام نیز منافی عقل و عدل نیستند و پشتوانه عقلی دارند. از جلوه‏های عقل‏گرایی تشیّع، سنّت قوی و مداوم فلسفی در حوزه‏های شیعی است که در کلام و عرفان نظری نیز تجلّی یافته است. عقل‏گرایی به عنوان حلقه واسط، اندیشه شیعی را در عرصه‏ها و علوم گوناگون همساز نموده و یک نظام فکری منسجمی ایجاد کرده است."

عرفان به عنوان معرفت، حاصل تجربه‌ای باطنی است که در سنت اسلامی معمولاً از آن به «کشف» و «شهود» و در سنت غربی جدید معمولاً از آن به «تجربۀ عرفانی» تعبیر می‌کنند. در فلسفۀ دین معاصر از «تجربۀ دینی» نیز بسیار سخن می‌گویند که نزدیک به تجربۀ عرفانی است. مباحثی هم که در این دو زمینه مطرح می‌شود، مشابه است و در مواردی هم‌پوشانی دارد. گاهی تجربۀ دینی را امری عام و تجربۀ عرفانی را قسمی از آن در نظر می‌گیرند که در این صورت نسبت آنها عام و خاص است. گاهی آنها را دو نوع تجربۀ متفاوت تلقی می‌کنند. در این تلقی تجربۀ عرفانی شهود مستقیم وحدت هستی است؛ اما تجربۀ دینی، تجربۀ امر مقدس بدون عنصر یگانگی هستی است. آنچه در این تلقی‌ها مشترک است، این است که تجربۀ عرفانی نوع برتر تجربۀ باطنی و معنوی است. برای شناخت چیستی و حقیقت تجربۀ عرفانی نخست به مهم‌ترین ویژگی‌هایش آن‌گونه که برخی از پژوهشگران غربی طرح کرده‌اند، خواهیم پرداخت؛ سپس نکاتی را در باب چیستی تجربۀ عرفانی خاصه شهود و اقسام آن در عرفان اسلامی طرح می‌کنیم.

معقول‌های ثانی فلسفی، ابزارهای نگرش فلسفی‌اند که فیلسوف آنها را برای کشف و تبیین اسرار و حقایق جهان هستی به کار می‌گیرد. بسیاری از اندیشمندان اعتبار فلسفه را در گرو ارزش و اعتبار این دسته از مفاهیم می‌پندراند. از این رو، یکی از مباحث بنیادین درباره حقیقت فلسفه پژوهش درباره اعتبار معقوهای ثانی فلسفی است. معقول در اصطلاح فلسفه و منطق به مدرکات مفاهیم کلی گفته می‌شود که توسط عقل درک می‌شوند، برخلاف محسوسات و متخیلات که جزیی‌اند و توسط حواس درک می‌شوند. معقولات ثانی فلسفی نقش مهمی در تفکر بشر دارند، به گونه‌ای که انکار این دسته از معقولات تفکر بشر را با بن‌بست مواجه می‌کند. تفاوت عرفان و ادبیات از نگاه کاکایی انتشار چکیده‌ای از تمامی آثار بوردیو بخشی از فهرست: فصل اول:معقول ثانی در فلسفه اسلامی فصل دوم:سهروردی و مفاهیم اعتباری فصل سوم:طوسی و مسئله معقول ثانی فصل چهارم:معقول ثانی در فلسفه اصالت وجودی ملاصدرا فصل پنجم:فلاسفه پس از ملاصدرا و معقول ثانی فصل ششم:معقول ثانی در اندیشه توماس اکوئیناس