جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایمان براساس منابع اسلامي، ارزش اصيلي است که موجب سعادت دنيا و آخرت انسان مي‌شود و ساير ارزش‌ها درصورتي‌که داراي حد نصاب باشند، از لوازم، نتايج و شاخه‌هاي ايمان به‌شمار مي‌آيند و اگر كمتر از حد نصاب باشند، انسان را در نیل به اين ارزش اصيل کمک مي‌کنند؛ هرچند خودبه‌خود موجب سعادت‌ دنيا و آخرت نخواهند شد. براي تحقق ايمان، سه مؤلفه لازم است: ابتدا شناخت محتوا و متعلق ايمان؛ زيرا بدون شناخت، تحقق ايمان ممکن نخواهد بود؛ هرچند علم به‌تنهايي نيز کفايت نمي‌کند و چه‌بسا عالماني که کافر بوده‌اند. نمونة بارز اين دسته، فرعون و بالاتر از او ابليس است. دومين مؤلفه، انگيزه براي ملتزم شدن به لوازم علم است. گاهي شرايط به‌‌گونه‌اي است که چنين انگيزه‌اي در انسان تحقق نمی‌یابد و به‌رغم وجود علم، چيزي مانع تحقق ايمان مي‌شود، اما اگر آن معرفت حاصل شد و اين مانع هم وجود نداشت، نوبت به مؤلفة سوم، يعني تصميم به التزام و عمل به لوازم شناخت مي‌رسد. اين همان عنصر اختياري است که در ايمان وجود دارد. به دليل عنصر اختيار است که ايمان ارزشي اصيل به‌شمار مي‌آید و ساير ارزش‌هاي اخلاقي و الهي در ساية آن تحقق مي‌یابد.

بحث ما دربارة ملاک ارزش‌هاي اخلاقي از نظر اسلام و ساير مکاتب اخلاقي بود و اينکه اين ارزش‌ها در چه شرايطي ثابت مي‌شود. ارزش‌هاي اخلاقي مي‌توانند مطلوب، نامطلوب، مثبت يا منفي باشند و داراي مراتب‌اند و اسلام براي آنها حد نصابي قائل است که همة موظفند آن را شناخته، با توجه به آن، برنامه‌هاي خود را تنظيم کنند. حد نصاب ارزش‌ها مؤيدات و مقدمات ارزش‌هاي اصلي محسوب مي‌شوند. بعضي از مراتب نيز مخصوص انبيا و اولياي خاص خداست که امثال ما از درک آنها عاجزيم، اما بسياري از مراتب ارزش‌ها را مي‌توان درک و تعريف کرد و لوازم آن را برشمرد. روح همة ارزش‌هايي که مورد قبول اسلام است، ايمان به خداست. به ميزان دخالت ايمان در هرکاري، ارزش آن کار معين مي‌شود. البته ايمان با علم (دانستن) تفاوتی ظريف دارد؛ زيرا علم با کشف واقعيت براي انسان ـ هرچند بي‌اختيار و بدون تلاش ـ حاصل مي‌شود، اما در ايمان عنصر اختيار وجود دارد؛ يعني بعد از علم، انسان بايد آن را بپذيرد و به لوازم آن ملتزم باشد. ازاين‌رو ممکن است با وجود علم، ايمان وجود نداشته باشد. همچنان‌كه فرعون مي‌دانست حضرت موسي(ع) پيامبر است، اما مي‌گفت: «مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرِي» (قصص: 38) يا «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَي» (نازعات: 24).

در اسلام معيار و ملاك ارزش‌ها و فضائل اخلاقي ايمان و كفر است. هرچند اين معيار كاملاً روشن و بديهي به نظر مي‌رسد، اما همواره در طول تاريخ در آن ابهام‌هايي وجود داشته و بسترساز پيدايش مكاتب فكري و عقيدتي و انحرافاتي در انديشه و عمل شده است. هرگاه ايمان، معيار سعادت مطرح مي‌شود، مراد از «ايمان» محتواي دين از جمله ايمان به غيب، ايمان به ما انزل الله، ايمان به انبياء و ملائكه و انبياي الهي است؛ چراكه دين شامل عقايد، اخلاق و احكام مي‌باشد و هريك از احكام شامل احكام فردي، اجتماعي و خانوادگي است. ازاين‌رو، هر مسلماني لازم است به همه محتواي دين ايمان و باور داشته باشد و مقتضي ايمان او، رفتار و عمل است.

اين مجموعه به بحث پيرامون جايگاه اسلام و ايمان به عنوان فضايل اخلاقي، كه موجب سعادت انسان در دنيا و آخرت مي‌شود، مي‌پردازد. افزون بر تفاوتي كه ميان اسلام و ايمان مطرح است، كاربردهاي اين دو نيز متفاوت است. يكي اينكه اسلام جنبه‌اي نازل‌تر از ايمان قرار دارد و داراي مراتبي است: اسلام به معناي انقياد و تسليم است. اين اسلام به معناي تسليم، گاهي اختياري است و گاهي تكويني. گاهي تسليم اختياري است و گاهي عملي و بدون اعتقاد قلبي. گاهي نيز تسليم شدن در صحنه جنگ است و امري غيراختياري است. از سوي ديگر، اسلام به معناي تسليم از سر اعتقاد قلبي نيز داراي مراتبي است. عمل به دستورات ديني و اينكه انسان هيچ گناهي مرتكب نشود؛ اينكه حتي مكروهات و مستحبات را رعايت كند و مرحله آخر اينكه انسان اصالتاً توجهي به غيرخدا نداشته باشد. اين متن به تفصيل به ارتباط اسلام و ايمان و مراتب اين دو مي‌پردازد.

اين متن درس اخلاق استاد علامه مصباح يزدي پيرامون اسلام، ايمان، شرح و تفسير تفاوت آن دو است. ازآنجاكه ايمان نقش برجسته در نيل به كمال انسان دارد، قوام واقعي تكامل انسان به ايمان است. درواقع ايمان شرط لازم رسيدن به كمال و سعادت انساني است. هرچند گروهي معتقدند ايمان و اسلام يكي است؛ هر مسلماني، مؤمن نيز هست، اما بايد گفت كه اسلام با صرف گفتن شهادتين تحقق مي‌يابد، ايمان اما چنين نيست. مؤمن كسي است كه به هر آنچه در اسلام تشريع شده است، عمل كند، به‌ويژه اينكه مرتكب گناه كبيره نشود. ايمان از ماده «امن» و «امنيت»، به معناي اعتماد و اطمينان است. ازاين‌رو مي‌توان گفت: اسلام دو گونه است: اسلام ظاهري كه با گفتن شهادتين محقق مي‌شود و اسلام واقعي از آن كسي است كه واقعاً انسان به آنچه خداوند نازل كرده و فرموده اعتقاد داشته، آنها را تصديق نمايد تا زمينه دريافت سعادت ابدي را فراهم سازد.