جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین مباحث تاریخ کلام و فلسفه، چه در مغرب‌زمین و چه در فرهنگ اسلامی، همواره این بوده است که آیا عقل انسان قادر است به ذات و صفات پروردگار، معرفت ایجابی پیدا کند یا تنها می‌تواند به معرفت سلبی (تنزیهی) دست یابد. در این مقاله کوشیده‌ام نشان دهم که هم دلایل عقلی و هم آیات و احادیث اسلامی اثبات می‌کنند که یگانه معرفت دست‌یافتنی برای ذهن ما دربارة ذات و صفات الهی، معرفت سلبی است و هرگونه تلاش برای کسب معرفت ایجابی در این امر، به نظریه تشبیه می‌انجامد که به حکم عقل و نقل باطل است.

این پایان‌نامه در صدد تبیین آرای محمد بن عبدالوهاب ـ پایه‌گذار فرق?‌ وهابیت ـ در بار?ه معیارهای توحید و شرک و سپس نقد آن توسط ادل?‌ عقلی و نقلی (قرآن و روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم) است. از این رو ابتدا مفاهیم توحید و شرک و اقسام هریک از آن‌ها از نظر ابن عبدالوهاب معرفی شده، سپس مورد نقد و بررسی و قرار گرفته، پس از آن به طرح معیارها و مصادیق توحید و شرک از نگاه او پرداخته شده است. این معیارها عبارتند از: 1ـ اعتقاد به نافع یا ضار بودن مخلوقات که شامل این مصادیق می‌شود: استفاده از تمائم، رقْیه و تِوْلَه، به‌دست‌کردن انگشتر یا بستن نخ و امثال آن برای دفع یا رفع بلا، تبرک‌جویی به مخلوقات، ناسزاگویی به روزگار و باد، عقیده به تطیر و تنجیم.2ـ عبادت غیر خدا که شامل موضوعاتی است مانندِ خواندن غیر خدا و درخواست از او (شاملِ استغاثه، استعانت، استعاذه، استسقا، التجا، شفاعت و توسل به غیر خدا)، نذر و قربانی کردن برای غیر خدا، اطاعت محض از عالمان و فرمانروایان در معصیت حقتعالی، توکل بر غیر خدا، محبت به غیر خدا و خوف از او، سجده بر غیر خدا، تعظیم و خشوع و انابه نسبت به غیر خدا و ریا و قصد رسیدن به دنیا از انجام اعمال (شرعی).در این قسمت به تبیین نگرش ابن عبدالوهاب نسبت به اموات و طلب حاجت از آنان نیز پرداخته شده است.3ـ انکار اسما یا صفات الهی 4ـ انکار قضا و قدر الهیدر نقد هر یک از این معیارها به فراخور آن، مباحثی پایه و اصلی بدین شرح مطرح گردیده است: بررسی مفهوم علیت از منظر قرآن کریم، بررسی مفهوم عبادت از منظر قرآن کریم، تفاوت معنای عبادت و دعوت (دعا یا خواندن)، بررسی تأثیر موت و حیاتِ اسباب و نیز عجز و قدرت آن‌ها بر موحّدانه یا مشرکانه بودن اعمال. در مرحله بعد، هر یک از معیارها و مصادیق آن به طور خاص، با استفاده از آن مطالب پایه و نیز آیات وروایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ـ که همگی از منابع اهل سنت استخراج شده ـ مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

علم و معرفت، حقیقت آن، راه‌های دستیابی و شرایط و موانع آن یکی از مهمترین موضوعاتی است که در دین اسلام مطرح شده است.آیات و روایات اسلامی جایگاهی بس رفیع برای شناخت قائل هستند، ماهیت علم را ماهیتی نورانی می‌دانند و اگر چه راه‌های مختلفی برای دستیابی به شناخت بر اساس ابزار درکی که خداوند در وجود انسان نهاده ـ حس و عقل و قلب ـ معرفی می‌کنند، ولی اولا راه‌های کسب معرفت را منحصر به حس و تجربه و عقل و استدلال نمی‌دانند، بلکه تقوا و طهارت روحی را نیز یکی از مهمترین عوامل ایجاد شناخت می‌دانند. ثانیا شرطی را برای راه گشا بودن روش‌های کسب علم و کار آمد بودن ابزار شناخت ضروری می‌شمرند، این شرط در قدم اول، دور بودن از هر نوع رجس اعتقادی یعنی کفر، شرک ، نفاق و شک و تردید و در قدم دوم دوری از رجس عملی یعنی گناهان و رذایل اخلاقی است، همان آلودگی‌هایی که حجاب بر دو نعمت بزرگ خداوند در راه شناخت یعنی عقل و قلب هستند، و این همه حاصل نمی‌شود جز با روی آوردن به ایمان و یقین و مزین شدن به زینت تقوا و در یک جمله ایجاد طهارت روحی و معنوی در درون انسان. که اگر چنان چه عملی شود هم موجب می‌شود پیمودن راه‌های معمول برای طلب علم و فهم، در نهایت منجر به ایجاد نور علم در قلب شود و هم اینکه معرفت‌هایی که محصول مستقیم تقواست و با این راه‌ها قابل کسب نیست، برای انسان حاصل شود. تنها در این حالت است که انسان به حقیقت معرفت همراه با تمام فضایل آن نائل می‌شود، در غیر این صورت آنچه حاصل او می‌شود علم واقعی نخواهد بود.

اعتقادات که زيربنا و هندسه فکری و نگرشی افراد را تشکيل می‌دهد و از آن به جهان بينی نيز تعبیر می‌شود، مبنایی برای نگرش و رفتار آدمی است. دربارۀ تأثیر اعتقادات یا همان باورها با اخلاق می‌توان گفت، انسانی که عقیدۀ خاصی را پذیرفته، خُلقی متناسب با آن، خواهد داشت و اگر بر اثر عواملی از عقیدۀ خود منصرف شود، آن خُلق را نیز از دست می‌دهد. تناسب جهان بينی و انديشه با رفتار و عمل، از ضروريات يک نظام فکری منسجم و هدفمند به شمار می‌رود. اهميت نظام اعتقادی یا همان جهان بينی چنان است که تمام تحولات اجتماعی، در گرو تغيير و تحول در جهان بينی و نگرش جامعه است. از اين رو مشاهده می‌شود که در قرآن کريم بيشترين تکيه و تأکيد پيامبران بر تغيير و اصلاح جهان بينی و اعتقادات مردم است و دعوت به توحيد و نهی از شرک و بت پرستی و طاغوت، محور دعوت انبيا را تشکيل می‌دهد. هم چنين رها کردن انسان‌ها از قيد و بندهای ذهنی و افکار و اندیشه‌هایی که سد راه انسان‌ها است، يکی از مهم‌ترین کارهای پيامبران در قرآن به شمار رفته است.آنچه در این تحقیق مد نظر است، نقش اعتقادات یا همان باور توحید در اخلاق اجتماعی است، که برای این منظور ابتدا به بررسی تأثیر اعتقادات بر اعمال می‌پردازیم و به دنبال آن به مقایسۀ ویژگی‌های افراد دو جامعه‌ای که یکی باور توحیدی دارد و دیگری ندارد، پرداخته می‌شود و در نهایت برای اینکه اثرِ باورِ این افراد در اخلاق اجتماعی مشخص شود، بعد از جمع آوری ویژگی‌های دو گروه، با توجه به آیات قرآن کریم، به اثری که این ویژگی‌ها در اخلاق اجتماعی می‌گذارند، می‌پردازیم.

چکیده ندارد.

در طول تاریخ تفکر بشر دیدگاه‌های مختلفی پیرامون جایگاه عقل در کسب اعتقادات دینی وجود دارد. بعضی به عقل چندان بهایی نداده و درباره‌ی آن راه تفریط را پیش گرفته‌اند و برخی نیز همچون فلاسفه انتظار زیادی از آن دارند و در مورد قدرت و محدوده‌ی عقل راه افراط را طی کرده‌اند. اما حقیقت این است که داوری در مورد نقش عقل در کسب معارف دینی به سامان نمی‌رسد مگر این که حقیقت و توانایی‌ها و محدودیت‌های آن به صورت دقیق شناخته شود. این نوشتار در پی پاسخ به این سوال اساسی است که نقش اثباتی و سلبی عقل در قبال اعتقادات دینی چیست؛ بدین معنا که در چه حیطه‌هایی می‌توان اعتقادات دینی را به کمک عقل ثابت کرده و نشان داد و نیز چه محدودیت‌‌های متوجه معارف عقلانی می‌باشد. برای رسیدن به پاسخی دقیق برای پرسش فوق، ابتدا می‌بایست تعریف صحیحی از عقل ارائه شود. با توجه به دریافت درونی انسان‌ها به عنوان واجدان عقل و نیز تذکر آیات و روایات اسلامی به این نتیجه رسیده‌ایم که عقل نوری است که از جانب خداوند متعال داده شده و انسان‌های عاقل به جهت واجد بودن آن، از مجانین، اطفال و... متمایز می‌شوند. به سبب آن درست از نادرست تشخیص داده می‌شود و در این تشخیص، فرقی میان حوزه نظری با حوزه عملی وجود ندارد. علاوه بر این عقل به انسان حکم می‌کند که خوبی‌ها را اختیار کند و بدی‌ها را ترک نماید لذا بر اساس آن عاقلان شایستگی مدح و ذمّ پیدا می‌کنند. این نور الهی معصوم بوده و در کشف کردنش دچار خطا نمی‌شود و البته حجیت ذاتی نیز دارد. اگرچه عقل معصوم می‌باشد با این حال به اعتراف قریب به اتفاق اندیشمندان و تصریح آیات و روایات اسلامی و نیز دریافت درونی همه‌ی انسان‌ها، دارای حیطه‌ی کارایی مشخصی می‌باشد که خارج از این حیطه نه تنها نمی‌تواند سودمند باشد بلکه تکیه بر آن موجبات گمراهی صاحبش را فراهم می‌آورد. با در نظر گرفتن دو امر فوق یعنی «تعریف عقل و ویژگی‌های آن» و «وجود محدودیت در ادراکات عقلی»، به بررسی نقش عقل در پنج مسئله «توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد» و حیطه‌ی کارایی آن در این مسائل پرداخته‌ایم. نشان داده‌ایم که اصلی‌ترین موضوع عقل در مسئله توحید، خروج از دو حد تعطیل و تشبیه است. به این معنا که عقل از توانایی اثبات «وجود صانع» و «نقص ناپذیری او» برخوردار است. نقص ناپذیری به این معناست که صانع متعال در عین عدم شباهت و سنخیت با مصنوعات، جامع جمیع کمالات می‌باشد. همچنین مهم‌ترین محدودیت وی در این امر، کسب معرفت بالکنه و یا معرفت احاطی نسبت به خداوند متعال است. اثبات نموده‌ایم که تنها راه رسیدن به معرفت خداوند، اعطای آن از جانب خود او می‌باشد و حقیقتاً معرفت عقلانی راهی به سوی آن ندارد. سپس با تأکید بر مسئله نقص‌ناپذیری صانع متعال، عدل او را ثابت کرده‌ایم. بیان نموده‌ایم که هیچ گونه ظلمی به ساحت خالق متعال راه نداشته و افعال او همگی حکیمانه است. در مسئله نبوت و امامت، نشان داده‌ایم که «ضرورت وجود رسولان الهی» و «وجود ویژگی‌هایی خاص در آنان از قبیل ارتباط با غیب، علم و عصمت»، به عنوان اصلی‌ترین حکم عقل به حساب می‌آیند. همچنین اثبات صحت ادعای رسولان الهی نیز در حیطه کارایی عقل می‌باشد. اما در طرف مقابل احکامی از قبیل «آگاهی از کیفیت نزول وحی» و «مقامات انبیا و امامان» در دایره فهم عقلانی قرار ندارند. در بحث معاد نیز ثابت نموده‌ایم «اثبات اصل وجود آن»، مهم‌ترین حکم عقل می‌باشد در حالی‌که وی از رسیدن به تفصیل جزئیات معاد از قبیل «مراحل آن»، «جسمانی بودن آن» و «مسئله‌ی خلود» عاجز است.

اغلب مباحث مطرح شده در ذیل این موضوع، میان فرق مختلف کلامی،‌ در ذیل تفسیر آیات قرآن بیان و طرح گردیده است. چرا که به نظر می‌رسد چالش اصلی را ظاهر متضادگونه برخی آیات، ایجاد می‌کند. متکلمین عموماًدر ذیل تفسیر آیات متعددی، وارد بحث از رابطه علم و اراده الهی با اختیار انسان و نحوه گزینش ایمان و کفر، گردیده‌اند و هر یک مواضع و رویکردهای مخالفان خویش را به نقد کشیده و به اثبات دیدگاه‌های خویش پرداخته‌اند؛ با وجود قدرتمندی این نظریه‌پردازان در تبیین مواضع خویش، به دلایل گوناگون، ایشان نتوانسته‌اند تعریف صحیح و سازگار با تمامی اصول وحیانی اسلام، ارائه دهند. و در نتیجه دامنه این بحث به حوزه های دیگر مباحث قضا و قدر و .... نیز کشیده شده است.پویش اصلی این پژوهش، ارائه بیانی روان، درست و سازگار از میان مستندات دین پژوهی، از معنای اختیاری بودن ایمان و کفر، و درنتیجه پاسخ به شبهات این حوزه می باشد. در تبیین مسئله جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر، پس از تبیین معناشناختی کلید واژه‌های "ایمان"، "کفر"، "جبر"، "اختیار"، "تفویض"، از جنبه‌های مختلف، به تفاوت کارکردهای هر یک از این واژگان، در جایگاه‌های مختلف، اشاره گردیده است. چرا که تعیین کارکردهای متفاوت هر واژه در آیات و روایات، در ارائه الگوی نهایی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.در ادامه به بررسیآیات و روایاتی، که با صراحت کافی به بیان عاملی از عوامل موثر در ایجاد ایمان و کفر و یا ثبوت آن دو اشاره می‌کنند، پرداخته‌ایم. سپس علاوه بر طرح و نقد و بررسی آیات و روایات شبهه انگیز در این موضوع، به بیان دیدگاه امامان معصوم، در این زمینه، پرداخته و بر این دیدگاه و نظریه تاکید می‌کنیم.بر اساس این دیدگاه، "اختیاری بودن ایمان و کفر"ـ که عبارت است از: "اعتقاد و باور قلبی صادقانه" (ایمان) و یا هر نوع "عقیده و کردار منکرانه نسبت به طاعت خداوند" (کفر)، برترین گزینه انتخابی انسان و با تمایل وی و با پشتوانه قوا و استعدادهای خدادادیش تحقق می‌یابدـ قابل دفاع می‌باشد.در آخرین گفتار این پژوهش به بررسی آثار و پیامدهای اعتقاد به هر یک از نظریه‌های جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر پرداخته‌ایم.

یکی از پاسخ هایی که فیلسوفان مسلمان به معضلی که در فلسفة دین به معضل شرور (مسألة شرور) معروف است داده اند این است که « شرور یا اموری عدمی اند که شر بالذّات اند- مانند ظلمت، فقر، جهل، مرگ و... و یا اموری وجودی اند که شر بالعرض اند یعنی به خودیِ خود شر نیستند بلکه در تحلیل نهایی و عقلی از آن جهت شر محسوب می شوند که به امور عدمی (شرور بالذّات) منجر می شوند- مانند زلزله، طوفان،میکرب، سیل و... اما چون امور عدمی، علت ندارند پس شرور را نمی توان به خالق منتسب کرد». اما یکی از مصادیق شرور، «اَلَم» است که دربارة ماهیت آن (یعنی وجودی یا عدمی بودن آن) و این که آیا اَلَم شر بالذّات است یا بالعرض، اختلاف نظر وجود دارد و بسیاری از متفکران مسلمان آن را نقضی بر پاسخ بالا تلقی کرده اند. هدف کلی این مقاله دو چیز است: بررسی ماهیت اَلَم با تکیه بر نقد و بررسی نظریه خاص ملّا صدرا در این مورد و پاسخ به این پرسش که آیا اَلَم، شر بالذّات است یا بالعرض؟ و طرح نظر خاص نگارنده مبنی بر این که هیچ یک از شرور عدمی، شر بالذّات نیستند و همگی شر بالعرض اند و فقط یک شر بالذّات وجود دارد که همان اَلَم است و آن هم امری وجودی است نه عدمی.