جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیژن عبدالکریمی با اشاره به اینکه مهم‌ترین پرسش در عصر ما، پرسش از نهیلیسم و بحران معنا در جهان کنونی است، تصریح کرد: کهنه‌خدایان گذشته، اکنون فروپاشیده‌اند و در پس این فروپاشی، یا بشر با نوعی از نهیلیسم و بحران معنا نابود می‌شود یا تفسیر تازه‌ای از هستی و امر دینی خلق می‌شود.

چندی پیش بیژن عبدالکریمی، گفتگویی اختصاصی با مجله شط پرس انجام داده که به زبان عربی منتشر شده است. متن زیر ترجمه فارسی این گفت‌وگوست که در قالب گفتاری از وی تحریر شده است:

استاد فلسفه دانشگاه آزاد گفت: سرشت علوم انسانی اینگونه ایجاب می کند که همه درباره آن نظر بدهند در حالیکه سرشت علوم طبیعی اینگونه نیست و به معنای دیگر علوم انسانی یتیم است.

بیژن عبدالکریمی، در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا گفته است گفتمان قدرت سیاسی در ایران نمی‌خواهد توتالیتر باشد و در ذات خودش علاقه‌ای به توتالیتر شدن ندارد اما به دلیل محدودیت‌های بینشی و عملی ناچار به سیاست‌های زورمدارانه می‌شود. به همین دلیل ما الان با نوعی انسداد روبه‌رو هستیم. این استاد فلسفه در این گفت‌وگو که خلاصه آن در ادامه آمده پیشنهاد می‌کند برای فاصله گرفتن از سیاست‌های آنارشیستی و مخربانه و از سوی دیگر دور بودن از سیاست‌های توتالیتر نیازمند گفتمان‌های جدیدی هستیم.

بیژن عبدالکریمی در کتاب ” هایدگر در ایران ” به نظرگاه فردید درباره فلسفه اسلامی اشاره می‌کند و از نگاه او با عنوان ” بصیرت‌های اصیل درباره سنت تفکر اسلامی ” یاد می‌کند.

بیژن عبدالکریمی، استاد فلسفه: به طور طبیعی ما مدرنیته را در افق تاریخی خودمان تجربه کردیم. به صورت قهری ما این اتفاق را در افق تاریخی و برحسب تجربیات خودمان به کار گرفتیم و با آن مواجهه داشتیم. این‌ها امور تکنیکی نیست، مدرنیته چیزی مثل پهباد نیست که ما با آن مهندسی معکوس کنیم، محاسبات اجتماعی و تاریخی چیزی از سنخ علم‌الاشیاء نیست، یعنی ما با تاریخ با جامعه با فرهنگ نمی‌توانیم درست مثل اشیاء برخورد کنیم، مدرنیته یک شیء نیست که ما مهندسی معکوس کنیم و آن را در این جا پیاده کنیم، مدرنیته در افق تاریخی و فرهنگی ما تجربه شد و ما زیست جهان آن را در تاریخ فرهنگی خودمان فهمیدیم.

تازه‌ترین اثر بیژن عبدالکریمی، استاد فلسفه دانشگاه آزاد با عنوان «تأملاتی بر نسبت ساحت قدس، وجود و تاریخ» در قالب سه جلد به همت انتشارات نقد فرهنگ منتشر شد.

بدون شک یکی از گفتمان‌های تأثیر‌گذار در فضای فکری ایران معاصر جریان نواندیشی دینی است. از آنجا که عبدالکریم سروش برجسته ترین چهره نواندیش دینی پساانقلاب است، در این پژوهش، به تحلیل، بررسی و نقد دین شناسی عبدالکریم سروش پرداخته‌ایم. عبدالکریم سروش به درستی دریافته است که دیگر نمی‌توان بر اساس نظام‌های متافیزیکی، تئولوژیک و زبانی گذشتگان، به دفاع از مقوله سنت تاریخی و دینی پرداخت، لذا وی درصدد بازاندیشی، بازفهمی و بازتفسیر مقولات موجود در سنت تاریخی و دینی ما، از جمله مقولات وحی و متن مقدس، به منظور بازتعریف آنها در هندسه معرفتی دوران جدید، پرداخته است. عبدالکریم سروش در جست‌وجوی مفهوم ذاتی و عرضی در دین و تحت تأثیر نومن و فنومن کانتی معتقد است که باید بین دین و معرفت دینی تمایز قائل شد. «معرفت دینی(یعنی فهم ما از کتاب و سنت) معرفتی بشری است و مانند دیگر شاخه‌های معرفت، در تحول و تکامل و قبض و بسط مستمر است. و این قبض و بسط، محصول مستقیم قبض و بسطی است که در دیگر معارف بشری رخ می-دهد»(سروش، 1370، 155). سروش در بسط تجربه نبوی و نهایتاً محمد راوی رویاهای رسولانه، بیش از پیش بر وجوه انسانی و تاریخی و عرفی مقوله وحی و متون مقدس تأکید ورزید. به گفته دکتر سروش، ما نیازمند یک شیفت پارادایمی و عبور از تفسیر و تأویل، به رویا و تعبیر می باشیم. «رفتن از تفسیر به تعبیر، مستلزم یک شیفت پارادایمی و یک تغییر الگوی بنیادی است» عبدالکریم سروش صراحتاً اظهار می‌دارد: «زبان قرآن، انسانی و بشری است، و قرآن مستقیماً و بی‌واسطه، تألیف و تجربه و جوشش و رویش جان محمّد (ص) و زبان و بیان اوست». «گفته‌ایم که آن دستاوردهای کلان [قرآن] به زبان عربی و عرفی و بشری... از منبع ضمیر پیامبر برخاسته‌اند، ... یعنی خدا سخن نگفت و کتاب ننوشت، بل انسانی تاریخی به جای او سخن گفت و کتاب نوشت و سخنش همان سخن او بود.» لذا وحی امری به تمامی انسانی و عرفی و حاصل ضمیر، جان و تجربه نبوی و نه سخن خداوند است. نادیده انگاشتن امکان منادات انسان و امر قدسی، ابتدا از وحی و متون مقدس و سپس از سراسر جهان سبب بسط سکولاریسم و بی معنایی جهان کنونی می شود. می توان گفت با توجه به مبانی نظری و فلسفی عبدالکریم سروش، در پروژه وی، امر دینی (در معنای گشودگی به ساحت قدس و منادات با حضرت حق) به لحاظ فلسفی و وجودشناختی امکان پذیر نیست. چرا که بر پایه مبانی فلسفی و سوبژکتیویسم جدید، حقیقت و هستی(وجود) وجه استقلالی و بنیادین خود را از دست می‌دهد و به قلمرو ذهنیت آدمی سقوط می‌کند. از همین روی، دیگر سخن از استعلای انسان به سوی وجود فی‌نفسه، قیام و حضور انسان در امر قدسی و یکی شدن انسان و امر قدسی در ساحتی فراسوی رابطه سوبژه-ابژه بی‌معنا خواهد بود. بدین سبب، امکان نیل آدمی به امری فراسوی آگاهی و ساحت قدس از اساس انکار می‌گردد، زیستن و مأوا گزیدن در ساحت قدس تا حدود بسیار زیادی غیرممکن می‌گردد تا آنجا که شاید بتوان از پایان زیست دینی و عدم امکان ظهور و تجلّی امر قدسی بر جان، احساس، تفکر، کنش و زبان انسان در روزگار ما سخن گفت. نتیجه چنین شرایطی حاکمیت نیهیلیسم گسترده‌ای است که در پرتو آن کلیه ارزش‌های والای تفکر، یعنی معرفت، حقیقت و فضیلت فاقد اعتبار می‌شود.

عنوان این پایان نامه اختصاص به تفسیر خاص هیدگر از یکی از مهم ترین منابع فهم بشری و منابع موثر در فرهنگ یعنی دین و به طور خاص دین مسیحیت دارد. پس از آشنایی هیدگر با پدیدارشناسی هوسرل، چندین درسگفتار از درسگفتارهای اولیه او که بعدا در کتابی به عنوان پدیدارشناسی زندگی دینی گردآوری شد،‌ در مورد دین بود. به طورکلی خوانش هیدگر در دوره متقدم اندیشه اش چند بنیاد اصلی دارد: 1- تفسیر مبحث معاد و ربط آن با زمان با ارجاع به نامه های پولس مقدس 2- مسیله واقع بودگی و پروا در انسان با ارجاع به کتاب اعترافات اگوستین 3- بررسی تفاوت نگاه تیوریک و نگاه دینی به زندگی و جهان. من در این پایان نامه قصد دارم خوانش هیدگر متقدم را با تاکید با پرسشهای زیر بررسی کنم: ماهیت زندگی دین چیست؟بنیادهای تفکر دینی چیست؟ عناصر اصلی و فرعی دین چیست؟ زبان دین چه نوع زبانیست و نظر دین در مورد تعریف انسان و نسبت های بنیادین آن با جهان چیست؟ فواید و مضرات دین چیست؟ آیا روایت رایج در محافل فکری امروزین بشر از دین، یگانه روایت و صحیح ترین روایت از آن است؟ نسبت دین و جهان امروزین چیست و آیا با بازخوانی متون پایه و اساسی دینی می توان تفاسیری جدید و عقلانی از دین و حل معضلات جهان کنونی ارایه کرد؟ دین یکی از مهم ترین عناصر زندگی بشر در طول تاریخ بوده است. دین معنا بخش زندگی بشر، ‌نظم دهنده به آن و همچنین افق گشای دانش او از جهان است. میزان اثر بخشی دین به زندگی بشر در طول تاریخ متفاوت بوده که پس از آخرین قله اثرگذاری اش، ‌یعنی ظهور ادیان ابراهیمی مانند مسیحیت و اسلام، از آغاز رنسانس به مرور نقش خود را در زندگی بشر از دست داده و جای خود را به عقلانیت انسان محور و علم تجربی داد. امروزه در جامعه جهانی دیگر دین نقش اثرگذاری در شکل دهی بنیادهای معرفتی بشر و همچنین ساختارهای اجتماعی ندارد، ‌بلکه بیشتر به صورت امر شخصی در آمده است. سؤالات بسیاری در مورد دین ذهن متفکران غربی و همچنین متفکران ایرانی پس از مشروطه که تجربه مواجهه با غرب پس از رنسانس را داشته اند، به خود مشغول کرده است که از جمله انها، می توان به موارد ذیل اشاره کرد: ماهیت زندگی دین چیست؟ عناصر اصلی دین چیست؟ زبان دین چه نوع زبانیست و نظر دین در مورد تعریف انسان و نسبت های بنیادین آن با جهان چیست؟ فواید و مضرات دین چیست؟ آیا روایت رایج در جامعه امروزین بشر از دین، یگانه روایت و صحیح ترین روایت از آن است؟ نسبت دین و جهان امروزین چیست و آیا با بازخوانی متون پایه و اساسی دینی می توان تفاسیری جدید و عقلانی از دین و حل معضلات جهان کنونی ارایه کرد؟ مارتین هیدگر یکی از بزرگترین فیلسوفان غرب است که به این سوالات با ابتکارات وایده های بدیع خود پاسخ داده است. ایده ها و تفاسیر بدیع او در زمینه های مختلف راه گشای بسیاری از فلاسفه بعد از او بوده است. او با تأکید بر هرمنوتیک، پدیدارشناسی و حیث تاریخی(historicity) انسان، نقدها و لایه های عمیقی از تاریخ غرب و متافیزیک را بیان کرد که بر بسیاری از فلاسفه بعد از او تأثیر گذاشت. هیدگر که تحصیلات دانشگاهی خود را ابتدا با الهیات آغاز کرده بود، پس از مدتی به فلسفه روی آورد و با پدیدارشناسی هوسرل آشنا شد. از دغدغه های اولیه ی تفکر او پس از آشنایی با پدیدارشناسی، تفکر در مورد دین و بررسی پدیدارشناسانه عناصر زندگی دینی بود که بعدا برخی عناصر و نتایج این تحلیل، خود را در هستی و زمان یعنی مهم ترین کتاب دوره اول تفکر هیدگر نشان دادند. همانطور که خود او اشاره میکند: اگر اصل و خاستگاه الهیاتی‌ام نبود هرگز به راه تفکر نمی‌افتادم، تفکر در مورد دین برای او،‌ در شکل گیری تفکرش بسیار موثر بوده است. پاسخهای هیدگر به این سوالات از چند منظر برجسته و منحصربه فرد است: اولا تفکر هیدگر صرفا مفهومی نیست و به حضور، عواطف و اگزیستانسهای آدمی نیز می پردازد . او در بررسی دین برخلاف بسیاری از فیلسوفان دین که صرفا به مباحث مفهومی دین میپردازند، دامنه مباحث خود را گسترده تر کرده و به فراخور تفکر دوره اول خود که مباحث زندگی در اولویت کار اوست، به نحوه حضوری زندگی دینی نیز می پردازد. از نظر هیدگر زندگی دینی، ‌به ویژه زندگی مسیحی،‌ نمونه ای اصیل از یک تجربه اساسی از زندگی انسانی است. . هیدگر مسیحیت اولیه را به عنوان دستاوری بدیع از تاریخ فرهنگی غرب معرفی میکند که بعدها مغلوب فلسفه ارسطو شد و اصالت خود را از دست داد. تحلیل هیدگر از متون تنها به تحلیل مفهومی و استدلالی محدود نیست، بلکه به ورای متون، یعنی جنبه حضوری که نویسندگان از طریق متون قصد بیان آن را داشتند نیز توجه دارد و از همین منظر است که هانری کربن هرمنوتیک هیدگر را هرمنوتیک حضوری می نامد. ثانیا ازآنجاییکه تفکر او پدیدارشناسانه است ما را در رسیدن به اعماق تفکر دینی و بنیادهای آن یاری می رساند. ثالثا برخلاف اکثر فلاسفه پس از رنسانس که به نحوه ای از سیر خطی پیشرفت در فرهنگ و تمدن بشری قائلند و نسبت به گذشتگان دینی فرهنگ خود اغلب بی اعتنا و بی مهرند، هیدگر با بررسی دقیق این متفکران و متفکران سایر حوزه ها که قبل از رنسانس می زیستند، برخی از آنها را متفکرانی بزرگ می داند که در بسیاری از موارد عمیق تر از متفکران هم عصر او و فرهنگ مدرن هستند رابعا هیدگر با نگاه حیث تاریخی به مباحث، به ما کمک میکند تا عناصر ذاتی را از عناصر عرضی دین بازشناسیم و نسبت خود را با حقیقت دین بهتر برقرار کنیم. این پایان نامه می تواند به عنوان نمونه ای که در آن دین مسیحیت توسط هیدگر با روش پدیدارشناسی بررسی شده، نمونه ای مناسب برای بررسی دین جامعه خودمان باشد هرچند که بحث بررسی دین اسلام با روش پدیدارشناسی در آن انجام نمی گیرد. این پایان نامه با محوریت کتاب پدیدارشناسی زندگی دینی که یکی از مجلدات مجموعه آثار اوست انجام گرفته که البته به فراخور بحث، نگاهی نیز به سایر آثار دوره اول هیدگر یعنی پدیدارشناسی و الهیات، تفسیر پدیدارشناسانه ارسطو و غیره دارد.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ برخی از اندیشمندان و از جمله دکتر کچویان حکومت دینی را جایگزینی ضروری برای تمدن غرب و مدرنیته و در تقابل آشکار با آن می بینند. به عبارتی در این دیدگاه ها نقد غرب و بنیان های معرفتی، فرهنگی و اقتصادی آن است که نقش حکومت دینی را با معیارهایش بیش از پیش روشن می نماید. نقد تمدن غرب جزء لاینفک این دیدگاه در تبیین تمدن اسلامی است و همواره حکومت اسلامی بنیانی جدید برای افکندن تمدن نوین در جهان دیده می شود. محور های نقد این دیدگاه نسبت به تمدن غرب عناصری همچون سوبژکتیویسم، تقدس زدایی، سرمایه داری و ... است و حکومت اسلامی و تمدن اسلامی در پی تعریف عناصری در تقابل با این عناصر مدرن است. اما علی رغم نگرش انتقادی نسبت به تمدن غرب، برخی دیدگاه ها از جمله دیدگاه دکتر عبدالکریمی امکان تاسیس حکومت دینی (با خوانش رایج و موجود) در این جهان را بر نمی تابند و آن را ممکن نمی بینند. از نظر دکتر عبدالکریمی حکومت دینی در معنای رایج آن یک نگاه کلامی و ایدئولوژیک است که به هیچ عنوان امکان پیاده سازی در جهان مدرن و سکولار معاصر را ندارد و تنها منجر به تولید خشونت می گردد.