جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین اعتقادات در متون اسلامی، از اصول ویژه ای پیروی می کند و بر روش های متعددی استوار است. یکی از روش های نسبتاً پربسامد در لسان قرآن و روایات، روش به کارگیری پرسش و پاسخ است. این روش، به دلیل اینکه ذهن مخاطب را به تحرک وا می دارد و او را درگیر با مسئله می کند، دارای اثربخشی فوق العاده ای نیز می باشد. بهره گیری از پرسش و پاسخ خود دارای شیوه های متعددی است، از جمله: پاسخ دادن به پرسش های صریح مخاطب، پاسخ دادن به پرسش های مقدّر مخاطب، ایجاد پرسش در مخاطب، طرح پرسش های انکاری و تغییر و جهت دهی پرسش مخاطب.

چکیده :آگاهی از آرا و اندیشه های بزرگان و صاحبان اندیشه، در هر عرصه ای از عرصه های علمی می تواند کمک بزرگی در جهت توسعه و پیشرفت آن حوزه ی دانشی باشد. یکی از بهترین راه های پیشرفت در هر دانشی، معرفی منسجم و منظومه وار آرا و نظریات دانشمندان آن علم و دانش است تا پژوهش گران و اهل تحقیق در کمترین زمان و به راحتی بتوانند با منظومه ی فکری بزرگان و صاحب نظران آن علم آشنا گردند. مرحوم آیت الله میرزا جواد تهرانی، یکی از اندیشمندان و صاحب نظران علم کلام و بزرگان مکتب تفکیک و حوزه ی نقد فلسفه و عرفان و تصوف و اندیشه های مادی گرایی است. این پژوهش تلاش دارد با معرفی روش شناختی علمی ایشان، مجموعه ی آرا و نظرات وی را در قلمرو اصول اعتقادی گرد آورده و در یک منظومه ی منسجم ارائه کند. مرحوم میرزا، درباره توحید، بر خلاف اندیشه ی فلسفی مصطلح، معتقد به تباین حقیقی و عدم هر گونه سنخیتی بین خالق و مخلوق است و معرفت تنزیهی را معرفت صحیح توحیدی می داند و اندیشه ی عرفانی وحدت وجود و مبنای فلسفی سنخیت را باطل و نوعی معرفت تشبیهی بر می شمرد. ایشان درباره راهنما شناسی، اعم از نبوت و امامت با اعتقاد به لزوم عصمت، تعیین امام را نیز بسان تعیین نبی، منحصرا در اختیار خداوند متعال می داند و تسلیم و اطاعت و پیروی را بر همگان لازم می خواند. وی درباره معاد نیز بر اساس آیات و روایات، به معاد جسمانی و روحانی معتقد است و جسم محشور در قیامت را همین جسم خاکی عنصری دانسته و نظریه ی حکمت متعالیه درباره بدن مثالی و خیالی اختراعی را مردود و بر خلاف ظهور آیات و روایات می داند.کلید واژه ها: آرای کلامی میرزا جواد تهرانی، مکتب تفکیک، معرفت تنزیهی، سنخیت، وحدت وجود، راهنما شناسی، نبوت، امامت، معاد جسمانی.

معرفت در حیات معنوی و مادی انسان، جایگاهی بی بدیل دارد. تنها وسیله ارتباطی وی با جهان خارج از ذهن شناخت اوست. دوام زندگی آدمی بدون شناخت امکان‌پذیر نیست. نوع نگرش انسان نسبت به جهان آفرینش و هدف خلقت وابسته به نحوه شناخت اوست. بر اساس آموزه‌های اسلامی و براهین نقلی و عقلی، سعادت و رستگاری انسان فقط از طریق ایمان و عمل صالح محقق می‌شود. درفرآیند حصول ایمان و عمل صالح به ویژه دستیابی به مراحل عالی، معرفت از نقشی ممتاز و بی جایگزین برخوردار است. نیل به معرفت صحیح و درست و صیانت از آن بدون پرهیز از موانع و آفات ممکن نیست. پدیده علم و معرفت همواره در معرض تهدیدها و آسیب‌هایی است که از پیامدهای آن، زوال، نقصان و وراونگی است. فقدان معرفت صحیح و درست، موجب انحراف شدید در بینش و گرایش فرد از مسیر حق می‌گردد، او را از شناخت کمال و راه رسیدن به آن، ایمان و اعتقاد ورزی به عقائد حق، عبادت و پرستش و در نهایت نیل به سعادت و کمال نهایی باز می‌دارد و سرانجامی جز شقاوت برای وی به دنبال نخواهد داشت.بر اساس آیات و روایات دراصل ارتباط و تأثیر اجمالی گناه در معرفت نمی‌توان شک و تردید کرد؛ ولیکن در نوع آثار، کمیت و کیفیت تأثیرات، آفت و تهدید بودن گناه نسبت به معرفت، نقاط ابهام و پرسش‌های متعددی مطرح است. مسأله تأثیر گناه درمعرفت دارای ابعاد گوناگون است. تاکنون در این باره اثر مستقل و منسجمی ارائه نشده است که به بررسی موضوع از منظر آیات و روایات پرداخته باشد. بدین سان یافتن پاسخ پرسش‌ها و برطرف نمودن ابهام‌های یادشده، جستجوی دقیق و بررسی گسترده آیات و روایات را به دنبال داشت. استنطاق، استنباط و استنتاج از ادلّه، مستلزم آگاهی از ثمرات تحقیقات دانشمندان اسلامی در علوم مختلف به ویژه تفسیر، حدیث، کلام و اخلاق بود. همچنین لازم شد که از یافته‌های متخصصان دانش‌های مرتبط با موضوع، نظیر معرفت شناسی و روانشناسی اطلاع حاصل شود. در قرآن و حدیث برای گناهان پیامدهای بسیار زیادی بیان شده که از جمله آنها آثار سوء معرفتی آن است. گناه موجب مهر شدن قلب، قساوت، غفلت و دگرگونی آن می‌شود و تیرگی دل را در پی دارد. زنگار گناه سبب بسته شدن چشم و گوش دل نسبت به حقایق و معارف می‌گردد. در مورد چرائی و چگونگی تأثیر گناه در معرفت، تبیین‌های مختلفی وجود دارد. براساس تبیین کلامی – اخلاقی، حقیقت علم نور است و شرط بهره‌مندی از آن، پذیرش ولایت خاص الهی است و شرط برخورداری از ولایت، ایمان و تقوا می‌باشد که مستلزم پرهیز از گناه است. اثرپذیری از وسوسه‌های شیطان و انجام گناه نه تنها باعث خروج از ولایت الهی می‌شود، بلکه زمینه ساز ولایت شیطان و باعث بیرون شدن از نور علم و ورود به تاریکی جهل می‌گردد. شیطان با تلقین‌های مکرر و ترفندهای متنوع در ساحت عواطف و احساسات نفوذ کرده، سپس در ساحت اندیشه و دل تصرف می‌کند و ابزارهای ادراکی را در اختیار می‌گیرد و به مدیریت آن‌ها می‌پردازد. تبیین روانشناختی بیانگر آن است که براساس قرآن و حدیث، گناه یک نوع بیماری روحی و روانی است و آثاری همچون رنج و عذاب، غم واندوه، شک و اضطراب به دنبال دارد که عوامل موثر در یادگیری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و با تبعات منفی در انگیزه، آرامش خاطر، تمرکز و دقت و غیر آن، در فرایند یادگیری اخلال ایجاد می‌کند.از آیات و روایات استفاده می‌شود که گناه در معرفت سه نوع تأثیر دارد: الف) از پیدایش معرفت ممانعت می‌کند؛ ب) باعث زوال و از بین رفتن معرفت می‌شود؛ ج) سبب دگرگونی و وارونگی معرفت می‌گردد. گرچه قدر متیقن این تأثیرات در علم ملازم با ایمان و هدایت است؛ امّا تأثیر فی الجمله گناه در علم به معنای مطلق ادراک و آگاهی نیز قابل انکار نیست.

معصومین(ع) و بالاخص اهل بیت پیامبر اسلام(ع) از آن جهت که با وحی مرتبط هستند روش ومنطق ویژه ای ورای روشهای کلامی و فلسفی برای شناساندن خداوند دارند. آنان اولا شناخت خدا را نه تنها ممکن که امری بدیهی و مفروغ عنه قلمداد کرده و حتی آن را واجب ترین فریضه هادانسته اند. ثانیا شناخت کامل و احاطه به کنه ذات مقدس خداوند را در همه اشکال آن مقدور بشرنمی دانند؛ بلکه نوعی شناخت اجمالی (و عمدتا از راه آثار) را ممکن دانسته اند. از دیگرسو، ازمنظر آنان سرچشمة پیدایش معرفت، خداوند است و اصولا معرفت، صنع مقدس اوست که درجان انسان پدید می آید. انسان تنها در اهتدا و پذیرش و گردن نهادن به اقتضاءآت این معرفت نقش دارد. این صنع ابتدا در عوالم قبل از دنیا شروع شده و سپس در این جهان با تذکر رسولان، نزول بلا و... پرده غفلت از روی آن کنار می رود. در این میان عقل و تفکر بشر نقش ویژه ای دارد. عقل ازمنظر اهل بیت(ع) نیرویی الهی است که بشر را به حقیقت معرفت می رساند و در مراحل بعد او را به سوی رفتاری شایسته رهنمون می شود. اما راههایی که اهل بیت(ع) برای این منظور پیموده اند،مختلف است. اگر در جایی مخاطبین آنان، افراد دانشمندی بوده اند که زبان اصطلاحات می دانسته اند از آن زبان و شیوه استفاده کرده و راه استدلال و قیاس را گشوده اند و به دیگر سخن، باتوجه به وضع و حال فکری و روحی اشخاص و مخاطبین، یک راه را برگزیده و او را بدان توجه داده اند. ولی طرق معرفتی آنان معمولا همگانی و بگونه ای است که عالم و عامی می توانند از آن بهره ببرنند. و در بسیاری از موارد هم از راه آیات انفسی و آفاقی استفاده کرده و خدا ره به مردم معرفی کرده اند. و در تعبیری جامع تر می توان چنین گفت: که روش اهل بیت(ع) روش جامع نگراست یعنی گاه به فطرت توجه می دهند، گاه استدلال می کنند و از راه عقل و اندیشه سیر می نمایندو گاه تجربه های شخصی هر انسانی را در نظر او می آورند

واژه عقل معانی و کاربردهای بسیار دارد که گاهی معانی مختلف آن موجب بروز اختلافات فاحشی در بین دانشمندان و حکمای اسلامی گردیده است. این نوشتار قصد دارد عقل را از این جهت که نیروی ویژه ای مختص به نفس انسانی و دارای شئون و نقش های بسیاری است، مورد پژوهش قرار دهد. حکمای اسلامی، عقل به معنای مذکور را به عقل نظری و عقل عملی تقسیم کرده و در بیان کارکردهای هر یک از عقل نظری و عقل عملی هر دو را ادراکی دانسته و ملاکی که بر حسب آن عقل نظری را از عقل عملی جدا می کنند، ادراک صرف و ادراک برای تحقق افعال اختیاری است؛ یعنی عقل نظری را به طورکلی عهده دار ادارک کلیات و امور کلی می دانند و عقل عملی را هم عهده دار ادراک جزئیات می دانند به این معنی که برای تحقق افعال اختیاری انسان نیازمند به ادراک و تصور و حکمی جزئی است که این ادراک و حکم جزئی را عقل عملی به انجام می رساند. بنابراین در نظر اکثر حکمای اسلامی عقل نظری و عقل عملی هر دو نقش ادراکی دارند. خلاف عده قلیلی که عقل نظری را عهده دار ادراک و عقل عملی را عهده دار تحریک نفس می دانند. در بیان کارکردهای هر یک از عقل نظری و عقل عملی باید گفت که حکمای اسلامی برای هر یک از این دو، کارکردهای خاصی را قائل شده اند؛ از جمله کارکردهایی که برای عقل نظری گفته شده: تصور و انتزاع مفاهیم کلی، تصدیق و حکم که به دو قسم بدیهی و نظری تقسیم می شود، فکر به معنای اعم که هم شامل تعریفات و هم استدلال های جاری در تصدیقات است. و کارکردهایی که برای عقل عملی گفته شده تصدیق و حکم جزئی مربوط به افعال اختیاری انسان که همان حسن و قبح افعال اختیاری انسان است، گفتار و سخن گفتن که به کمک همین قوه از انسان صادر می شود، توانایی بر فنون و حرفه های مختلف، انفعالات نفسانی مثل خنده، گریه، و غیره ... آن چه به نظر می رسد به واقع نزدیک باشد این است که عقل قوه ای است در وجود انسان برای ادراک و دستیابی به معارف و علوم مختلف که حکمای اسلامی به حسب کارکردهای مختلف این قوه مثل اداراک کلیات و جزئیات مربوط به فعل اختیاری انسان و نظام فلسفی خاص خود آن را به دو قسم عقل نظری و عقل عملی تقسیم کرده اند و الا هرگز نمی توان به قطع حکم کرد که انسان دارای دو نوع عقل است یکی عقل نظری و دیگری عقل عملی، چنانکه مراتب تکاملی این قوه را به نامهای عقل بالقوه، عقل بالملکه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد نامیده اند. انسان علاوه بر داشتن توانائی ادراک حسی و خیالی که با حیوانات مشترک است دارای نیروی ویژه ای است بنام عقل که انسان را قادر می سازد بر نوع خاصی از ادراک که در حیوانات یافت نمی شود و به همین توانایی است که می تواند خلیفه الهی قرار گرفته و بر ملائکه برتری یابد.

بشر از دیرباز با شرور اخلاقی و طبیعی مواجه بوده و همواره در این فکر بوده است که حکمت و علت شرور چه می تواند باشد، تاکنون پاسخ های بسیاری در این خصوص داده شده است، البته برخی نیز در طول تاریخ به خاطر عدم توانائی علمی در حل مشکل شرور، ره افسانه زده، قائل به دو خدا و ثنویت شده اند خدای خیر و خدای شر. در اهمیت و توجه به این مسئله در طول تاریخ حتی عصر حاضر، همین بس که این مسئله در گذشته منجر به دو خدائی و ثنویت گشته و اکنون نیز پناهگاه الحاد عده ای شده است که می توان در این خصوص به آنتی فلو، جی ال مکی و... اشاره کرد که مسئله شرور را راهی برای انکار وجود خدا دانسته اند. ایشان بر این باورند که قضایایی که ادیان در باب صفات خداوند بیان می کنند (علم بی نهایت خدا، خیر محض بودن او، قدرت مطلق الهی) با وجود شرور قابل جمع نیست و جمع قضایای خدا عالم است و خدا خیر محض است و خداوند قدرت بی نهایت دارد با قضیه شر وجود دارد، منجر به تناقض می شود. جی ال مکی برای روشنی تناقض، قضایای خیر محض حتی المقدور از وجود شرور جلوگیری می کند و خیر نقطه مقابل شر است را اضافه می کند. ایشان به خاطر اعتقاد به تناقض این قضایا به نتیجه باور نکردنی می رسد و آن عدم وجود خداست! از طرفی در طول تاریخ کسانی بوده اند که سعی در توجیه مشکل شرور داشته و دارند؛ از جمله کسانی که در عصر حاضر به دفاع از باورهای دینی پرداخته اند، آلوین پلتنینگا است، که در جواب جی ال مکی با طرح جهان های ممکن و این که قدرت بی نهایت خدا شامل برخی از جهان ها نمی شود و آن جهان، عالمی است که انسان ها در آن مختار باشند اما جملگی خیر اختیار کنند، قصد دارد اثبات کند، جمع قضایای مورد باور انسان متأله با وجود شرور نه تنها تناقض صریح * بلکه تناقضی ضمنی نیز *. علامه طباطبائی از اندیشمندان مسلمان نیز بر آن است که گرچه خداوند قدرت بر خلق جهانی که در آن جملگی خیر اختیار کنند را دارد، و حتی چنین نیز کرده است اما با دست بردن در مبانی اختیار شر، این امر نشدنی است. پس می توان گفت هم پلنتینگا و هم علامه طباطبائی بر این نکته توافق دارند که قدرت خداوند شامل فرض جی ال مکی نمی شود اما برای عدم شمول هر یک دلیلی جداگانه دارند.

وقایع خارق عادت بسیاری در دوران پس از پیامبران، در اسلام و مسیحیت نقل می شوند. دربارة اصل وجود و دلالت این وقایع که در اسلام به نام کرامت و در مسیحیت به نام کلی معجزه خوانده می شوند اختلاف نظر هایی وجود دارد، اما در بسیاری از موارد نشانه ای از اعتبار الهی و حقانیت معرفی می گردند. مشکل مهم آن جا رخ می دهد که برفرض اعتبار یکسان نقل این کرامات در اسلام و مسیحیت آیا می توان آنها را نشانه ای از تأیید الهی دانست؟ چگونه یک دلیل می تواند اثبات کنندة دو باور بعضاً متنناقض باشد؟ این مقاله به بررسی دلالت کرامات در اسلام و مسیحیت می پردازد و به این مسئله توجه دارد که چه دلالت معقولی برای کرامات هر دو دین قابل پذیرش است. در نهایت، اصل رجوع به فهم عرف به عنوان مبنای جامعی برای مواجهه با کرامات متعدد اسلام و مسیحیت و فهم دلالت آنان پیشنهاد می شود. این قاعده، دلالت هر کرامت را مطابق با فهم عرف از آن می داند. بر اساس همین اصل، دلالت مجموعة کراماتِ ظاهراً متعارضِ در ادیان نیز با مراجعه به همین قاعدة کلی - یعنی فهم عرف- قابل بررسی است که طبق آن ارزیابی عظمت یک کرامت، مبنای تشخیص برتری آن قرار خواهد گرفت و در نتیجه، عظمت کرامات ملاک برتری و حقانیت بالاتر صاحب آن است.

چکیده (فارسی): چکیده وقایع خارق عادت بسیاری در دوران پس از پیامبران، منسوب به افراد و مکان های مقدس در اسلام و مسیحیت نقل می شوند. درباره ی اصل وجود و کارکرد این وقایع که در اسلام به نام کرامت و در مسیحیت به نام کلی معجزه خوانده می شوند هم در نظر عموم متدینان و هم عالمان ادیان اختلاف نظر هایی وجود دارد اما در بسیاری از موارد وقوع آنها نشانه ای از اعتبار الهی و حقانیت دانسته می شود. مشکل مهم و اصلی در اینجا رخ می دهد که با وجود اعتبار یکسان نقل این کرامات در اسلام و مسیحیت آیا می توان آنها را نشانه ای از تأیید الهی دانست؟ آیا تفاوتی بین دلالت معجزه -که اثبات کننده حقانیت یک نبی است- و کرامت وجود دارد؟ چگونه یک دلیل می تواند اثبات کننده ی دو باور بعضا متنناقض باشد؟ تلاش این پژوهش در ابتدا بررسی کارکرد کرامات در اسلام است که در نظر به قرآن و روایات و عبارات عالمان اسلامی در این باره صورت می گیرد. پس از این، تفاوتی که بعضی از عالمان در حقیقت و کارکرد معجزه و کرامت قائل هستند مورد نقد قرار گرفته است. در فصل دیگری کارکرد کرامات در مسیحیت مورد توجه قرار گرفته و دیدگاه مسیحیان درباره ی کرامات و معجزات اسلام به نقد گذاشته شده است. در نهایت، اصل رجوع به فهم عرف به عنوان مبنای جامعی برای مواجهه با کرامات متعدد اسلام و مسیحیت و فهم کارکرد آنان پیشنهاد می شود. این قاعده کارکرد هر کرامت را مطابق با فهم عرف از آن می داند. بر اساس همین اصل، کارکرد مجموعه ی کراماتِ ظاهرا متعارضِ در ادیان نیز با مراجعه به همین قاعده ی کلی -یعنی فهم عرف- قابل بررسی است. در نگاه عرف به مجموعه ی کرامات موجود در جهان، ارزیابی عظمت یک کرامت مبنای تشخیص برتری آن قرار می گیرد، در نتیجه ارزیابی عظمت کرامات ملاک برتری و در نتیجه حقانیت بالاتر زمینه ی دینی است که باعث آن کرامت شده است.