جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل جذاب در حیطه نفس آدمی این است که نفس از چه جایگاهی در هستی برخوردار است ؟ خداوند چه مقام و جایگاهی برای آدمی قرار داده است ؟ با دو دید می شود به تبیین این مساله پرداخت : دید عرفانی و فلسفی که هر دو با اینکه حقیقت آدمی را به نفس او می دانند ولی به دلیل مبانی متفاوتی که دارند تصویری که از این جایگاه می دهند نیزتا حدی متفاوت است . ابن عربی نفس آدمی را نسخه الهی ، جامعیت کبری ، و در نهایت عالم صغیر می داند که با گذشتن از عوالم سه گانه وجود یعنی عالم مادیات ، عالم میانی یعنی عالم مقداری و محسوسات که عالم مثال نیز نام دارد و سومین نشئه عالم یعنی عالم صور عقلی و مثل مفارق به مرتبه ای می رسد که عنوان « حضره الخلیفه » و « مرآت الحضره الهیه » را به خود اختصاص می دهد زیرا که مظهر ذات ، به جمیع اسماء حسنی « انسان کامل است » .ولی در حکمت متعالیه گویی این دو در هم آمیخته می شوند و تفاوتها به حداقل می رسد به عبارت دیگر دیدگاه ملاصدرا در مورد نفس و جایگاه آن در نظام هستی تا حدودی بیان فلسفی دیدگاه ابن عربی می باشد ، بنابراین میتوان گفت که دیدگاه صدرالمتالهین در این مورد نوعی زمینه عرفانی داشته است ، با وجود این ، تفاوتهایی نیز بین این دو دیدگاه وجود دارد که در ضمن این پژوهش به آنها اشاره خواهد شد . لذا در ابتدا به تبیین این جایگاه در عرفان می پردازیم وبه مراتبی که ابن عربی برای هستی قائل است و جایگاه آدمی در این سلسله مراتب ، و در نهایت به نظر ملاصدرا اشاره می شود که همچون پلی ارتباطی بین فلسفه و عرفان عمل می کند .

بر اساس اصل علّیت، هر پدیده اى ناگزیر نیاز به علّتى دارد ، یافتن علل وقایع به قدری اهمیت داشته که در صورت عدم شناخت علل واقعی، به وجود قدرت های نامرئی و موجودات خیالى اعتقاد پیدا مى کردند. اصل علیت مبین نیازِ بالضروره ی معلول به علت است و این ضرورت به تمامی فعل و انفعالات از جمله اعمال صادره از انسان نیز تعلق میگیرد. با این توصیف آنگاه که انسانها دست به انتخاب می زنند پای جبر در میان است. در واقع تصمیم سازی انسان گرچه به ظاهر، قوه اختیار و انتخاب را بر تداعی میکند اما تصمیم انسانها در آن هنگام تابع معلومات گذشته شان می باشد و پر واضح است که هر انسانی بر اساس معلومات گذشته اش فعلی منحصر به خودش را انتخاب می کند و در این صورت بین انسانها در امر تصمیم گیری و انتخاب فعل، تفاوتی باقی نخواهد ماند و جملگی مجبورند آنچه را که حاصل شده اراده نمایند.

بی شک مسألۀ ایمان و عمل از مهم ترین و جدی ترین مباحث دینی است. به همین دلیل پرسش از رابطۀ میان ایمان و عمل در طول تاریخ اندیشه همواره در صدر بحث و گفتگوهای متفکران و اندیشمندان اسلامی بوده و هنوز هم هست. در پاسخ به اینکه آیا اساساً میان ایمان و عمل ارتباطی وجود دارد یا خیر برخی از گروههای اسلامی مانند اشاعره و مرجئه بر این باورند که میان ایمان و عمل هیچ گونه ارتباطی وجود ندارد و حتی کارهای ناشایستِ انسان تأثیری بر ایمان او نمی گذارد. اما گروههای دیگر مانند معتزله و شیعه بر این عقیده هستند که میان ایمان و عمل ارتباطی وثیق و ناگسستنی وجود دارد و عمل چیز ناچیزی در ایمان نیست، بلکه از اساسی ترین و ضروری ترین لوازم ایمان است. در تحقیق حاضر رابطۀ ایمان و عمل از دیدگاه ملا صدرا مورد بررسی قرار گرفته است. در اینجا مجموع مباحثِ مربوط در دو بخش و پنج فصل تنظیم شده است: در بخش اول، ابتدا کلیات و نیز تعاریف مفاهیم ایمان و عمل از نظر ملاصدرا مطرح شده است؛ در بخش دوم نیز ابتدا حقیقت ایمان و عمل بحث شده و پس از بیان حقیقت و ویژگیهای آن دو، در فصل پایانی دیدگاه ملاصدرادربارۀ رابطۀ ایمان و عمل طرح شده است.

انسان دارای ساحت های گوناگون اعم از معنوی، نفسانی و جسمانی است. دو ساحت جسمانی و نفسانی او آن چنان به هم آمیخته اند که تفکیک آندو از هم تقریباً ناممکن است. هرچند اکثر مکاتب فلسفی اهمیت بسیاری برای نفس قائل اند، اما نباید از نقش و کارکرد بدن در سیر تکاملی وهمچنین ادراک و افعال انسان چشم پوشید. زیرا بدن را می توان نخستین لایه ی وجودی انسان بشمار آورد که دریچه ای به سوی عالم نفسانی اواست. بر اساس نگرش صدرایی، بدن نه تنها معروض علم حضوری و خودآگاهی نفس قرار می گیرد، بلکه همچنین در تمام ساحات ادراکی راهیافته و در هر کدام از آنها نقشی را ایفا می کند. تا جایی که اگر اختلالی در بدن ایجاد شود تمام مراحل ادراک و حتی ادراک عقلی نیز دستخوشتغییر و تحول قرار می گیرند. همچنین نباید از نقش بدن در شکل گیری افعالی که از انسان سر می زند چشم پوشید. در این مورد، بدن بیش از یکابزار، دوشادوش نفس در شکل گیری افعال و پیشبرد انسان به کمالات و سعادت نقش دارد. در نتیجه، منشأ افعال و ادراکات انسان تنها نفس نیستبلکه بدن نیز در این فرآیند سهم بسزایی دارد. لذا این رساله متکفّل بررسی نقش و جایگاه بدن در حصول ادراکات و افعال انسان است. به همینخاطر این رساله به چهار فصل تقسیم شده است که در هر فصل به گوشه ای از ویژگی های بدن و کارکرد آن در رابطه با نفس و شکل گیریادراک و افعال اشاره شده است.

یکی از مباحثی که در مسئله معاد شناسی فکر انسان را به خود مشغول کرده و از اهمیت ویژه ای برخوردار است، مسئله ی تجسّم اعمال می باشد. اگر چه سابقه طرح این بحث به عصر نزول قرآن بازمی گردد و حتی فیلسوفان یونان باستان نیز در این زمینه نظریه هایی داده اند ولی عنوان کردن آن به طور جدی در سده های اخیر ابتدا توسط شیخ بهایی و سپس شاگرد وی ملاصدرا صورت گرفت. ملاصدرا نقش مهمی در اثبات و تبیین این مسئله ایفا نموده است. از نظر وی اعمال، افکار، نیات و خلقیات ما ابتدا به صورت حال هستند که موقت و زودگذر است ولی با تکرار آنها کم کم به صورت ملکه درمی آیند و این ملکه ها هستند که در سرای اخروی صورت انسان را شکل می دهند. در واقع باطن دنیوی ما همان صورت اخروی ما در قیامت است. از نظر ملاصدرا نفس انسان قدرت گسترده ای در ایجاد صور مختلف اعم از حسن و قبیح دارد و این قدرت نفس انسانی از آنجایی است که از نفخه الهی سرچشمه می گیرد. وی چهار مقدمه برای اثبات تجسّم اعمال ذکر می کند که عبارتنداز: 1- تجرد نفس، 2- ارتباط نفس با خارج، 3- تألم و تلذذ از صورت علمی، 4- تجرد قوه خیال. ملاصدرا علاوه بر اینکه تجسّم اعمال را از منظر عقلیمورد بررسی قرار داده است، این مسئله را ازدیدگاه تفسیری بررسی نموده است. هر چند که تفسیر ملاصدرا به سرانجام نرسید ولی در تفسیر همین چند سوره بر جای مانده از ایشان مسئله تجسّم اعمال به وضوح بیان شده است.

مبحث معاد اصولاً از پیچیدگی خاصی برخوردار است و متکلمین و فیلسوفان و عرفای مسلماننظرات مختلفی را در باب آن مطرح نموده اند. صدرالمتألهین شیرازی،فیلسوف مسلمان ایرانی با شیوه ی خاص خود تلاش کرده تا در حل مسئله معاد،هم به نصوص و ظواهر قرآن و حدیث وفادار بماند و هم مقام عقل را رأس بدارد و شبهات آن را حل کند ، ضمناً خلأ توجیه فلسفی آن را نیز مرتفع سازد. ایشان در این میان از عارف نامی ، محی الدین ابن عربی بسیار تأثیر پذیرفته و با استمداد از عرفان ایشان به تفسیرهای نوینیدر باب معاد دست یافته که می توان از آن به عنوان تقارب هر چه بیشتر فلسفه و عرفان در نظام فلسفی ملاصدرا یاد کرد. توانایی صدرا در جمع بین منابعبهوی این امکان را داد که هر جا که لازم باشد از آراء و اقوال ابن عربی به عنوان تأیید گفته های خویش در پذیرفتن اصول و مقدمات هستی شناسی در اثبات معاد بهره گیرد . استفاده ی ملاصدرا از عنصر عرفان درضمن مسائل معاد شناسی ایشاننیز نمودی از خود به جا گذاشته است که برخی از این مسائل مطرح شده و نحوه ی تأثیر پذیری صدرا از این عارف مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.

عقل به عنوان برترین گوهر نظام هستی و اولین مخلوق و صادر از حق تعالی فصل ممیز انسان از دیگر حیوانات می‌باشد. در میان انسانها نیز معیار برتری و کمال اشخاص به عقل بوده و برترین انسانها که انسان کامل شناخته شده، و عقل کل همانا رسول اکرم (ص) می‌باشد؛ او در واقع تجلی عقل میان انسانها است، به عبارت دیگر عقل جزئی همان رسول باطنی، و رسول ظاهری عقل کل می‌باشد. شریفترین انسان و عزیزترین انبیا و خاتم رسل علیهم السلام به مرکز دایره حکمت و فلک و حقیقت و خزانه عقل امیرالمومنین (ع) گفت: (یا علی إذا رأیت الناس مقربون الی خالقهم بإنواع البر تقرب الیه بإنواع العقل تسبقهم ). و این چنین خطاب با چون بزرگی راست نیامدی که اندر میان خلق چنان بود که معقول اندر میان محسوس. گفت: یا علی مردمان چون اندر کثرت عبادت رنج برند، تو اندر ادراک معقول رنج بر، تا بر همه سبقت گیری. لاجرم چون به دیده بصیرت عقلی مدرک اسرار همه گشت، همه حقایق را اندر یافت و معقول را اندر یافت و دیدنی یکی حکم دارد و برای آن بود و برای آن بود که گفت: لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا". و هیچ دولت آدمی را بهتر از ادراک معقول نیست (ابن سینا، 1374 : 86). خداوند متعال به واسطه شریعت محمدی منتی بزرگ بر آدمیان نهاد و با انزال قرآن نعمتش را بر مسلمانان تمام کرد، که البته سزاوار و درخور شریعتی عالمگیر و جهانی، غیر این نمی‌تواند باشد. قرآن همان کتابی است که حضرت حق از طریق خاتم رسل صلی الله علیه و آله و سلم بر انسان عرضه کرد تا در تمام اعصار و اقتار چراغ هدایت انسان باشد. بدین ترتیب بشر میتواند با داشتن دو بال هدایت در آسمان معرفت و حقیقت پرواز کند و به سیر و سلوک آفاقی و انفسی بپردازد. کاروان اندیشه بشر که از آغاز خلقت همراه انسان بوده است در طی قرون دستاوردهای زیادی داشته و در تمام نقاط و در میان اقوامی که فرد یا افرادی اهل فکر داشته‌اند توانسته، رحل اقامت افکنده و یا همراهانی برای خود برگیرد. مسلمانان، یعنی کسانی که بر خوان قرآن نشسته‌اند و برنامه معاش و معاد خود را از کتاب هدایتگر الهی اخذ می‌کنند نیز در معرض اندیشه‌های فلسفی (یونانی) قرار گرفته و خواه ناخواه از آن متأثر شده اند. بویژه این که در قرآن مقوله برهان و تعقل مورد احترام و ارج قرار گرفته است. به عبارت دیگر عنان اندیشه فلسفی یونانی با ورود به جهان اسلام در دست کسانی قرار گرفت که متأثر از تعلیمات روشنگرانه دینی و در یک کلمه قرآن کریم بودند؛ البته در این میان کسانی بودند که مقوله تدبر و تعقل را که فلسفه نامیده می‌شود مردود شناخته و برای نیل به حقیقت، تمسک به قرآن را کافی دانسته و به آن بسنده کرده اند و چه بسا که پرداختن به علوم عقلی در سایه شریعت را، ضلالت بشمار آوردند و افرادی هم بودند که برای وصول به حقیقت و کمال انسانی عقل را بهترین مرشد و گاه تنها مرشد و دلیل می‌دانستند. ما در اینجا در پی تصدیق یا رد گروه خاصی نیستیم، بلکه هدف، بیان این واقعیت است که تأثیر همه جانبه قرآن و حضور پر رنگ آن در زندگی مسلمانان ایشان را طوری اقناع کرده بود که به عامل دیگری نیاز نداشتند و خود قرآن همه جهات را در بر گرفته بود. از سوی دیگر آنان که وارثان اندیشه و تفکر انسانی در طول قرنها بودند نمی‌توانستند این دستاوردهای ارزشمند را نادیده گرفته، و آن را کنار بگذارند.

اعتقاد به سریان تسبیح قولی در سراسر هستی از اصول مسلم و پذیرفته شده در حکمت متعالیه می‌باشد و ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف، عارف و مفسر از سه منظر فلسفی، عرفانی و تفسیری به مسئله‌ی مذکور نگریسته است. این پژوهش در پی آن است که ضمن معناشناسی واژه‌ی تسبیح با نگاهی تفسیری فلسفی به بحث تسبیح، شاخص‌های بارز تسبیح را از دیدگاه ملاصدراتبیین نماید. حکیم صدرا در بعد فلسفی با تکیه بر برخی از مبانی فلسفی‌اش حکم به سریان حیات، علم، کلام و سایر صفات کمالیه در سراسر عالم می‌کند، از این رو معتقد است که تسبیح در تمام موجودات حتی در جمادات به صورت حقیقی و با زبان قول یعنی زبان مخصوص به خود می‌باشد چرا که از روی علم و آگاهی حق تعالی را از نقایص منزه می‌دارند و معنای تسبیح قولی چیزی جز این نیست لذا در راستای اثبات دیدگاهش سه برهان بر قولی بودن تسبیح موجودات اقامه می‌کند. عقیده‌ی ملاصدرا در بعد تفسیری مطابق با دیدگاه فلسفی‌اش می‌باشد لذا از طریق استناد به آیات و روایاتی که متضمن تسبیح‌ موجودات‌اند و نیز آیات و روایاتی که حکایت از وجود علم و سایر کمالات در موجودات دارند به بیان عقاید خاص خودش مبنی بر حقیقی بودن تسبیح موجودات می‌پردازد. اگرچه ملاصدرا بیان می‌کند که تمام موجودات به زبان قال مسبِّح خداوند می‌باشند ولی منکر تسبیح به زبان حال نیست؛ زیرا تسبیح حالی به این معناست که با تفکر در مخلوقات، تنزیه و تقدیس خالقشان را از نقایصی که در این مخلوقات است نتیجه بگیریم که چنین چیزی منافاتی با این حقیقت که موجودات به زبان قال و از روی آگاهی به تسبیح خداوند می‌پردازند ندارد، لذا ملاصدرا معتقد است که موجودات به زبان حال و از جهات مختلفی مانند حدوث، امکان و امثال این‌ها نیز دالِ بر تنزیه حق تعالی هستند.

در نظریّۀ شناختی استعاره، ادراک مفاهیم انتزاعی به واسطۀ استعاره‌های مفهومی میسر می‌شود به گونه‌ای که با حذف این استعاره‌ها، بخش بزرگی از معنای این مفاهیم نیز از دست می‌رود. با فرض پذیرش این نظریه، وجود به عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم در فلسفۀ ملاصدرا نیز به واسطۀ استعاره‌های مفهومی گوناگونی فهم می‌شود. استعارۀ «وجود به مثابۀ امر سیال» ویژگی‌های جسم سیال را به وجود در الهیات نگاشت می‌شود. جسم سیال قادر به شکل حفظ خود نیست و به شکل ظرف خود در می‌آید و همچنین جسم سیال پیوسته و یکپارچه به نظر می‌رسد. این دو ویژگی در مفهوم‌سازی وحدت وجود نقش بسزایی دارد. همچنین در دیدگاه وحدت وجودی، خلق عالم ممکن با دو اصطلاح سریان و انبساط وجود توصیف می‌شود. دو اصطلاح مذکور نیز ریشه در فهم وجود به مثابۀ امر سیال دارد. استعارۀ مذکور هم در نظریۀ وحدت تشکیکی وجود به عنوان دیدگاه متوسط ملاصدرا و هم در نظریۀ وحدت شخصی وجود به عنوان دیدگاه نهایی او مورد استفاده قرار گرفته است.

چکیده ندارد.