جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در صدد نشان دادن این مطلب است که چگونه استخراج نتایج اساسی ترین اصل حکمت متعالیه یعنی اصالت و جود ، در موضوع انسان شناسی تصویری جدید از انسان و هویت وجودی او به نمایش خواهد گذاشت . در این راستا نویسنده از طریق تحلیل و تبیین نکته نظرهای ویژه ای که صدرالمتألهین شیرازی را نسبت به پیشینیان خود در موقعیت متفاوتی قرار می دهد ، بر این مطلب اصرار دارد که تمام جذابیت و خردپذیری آراء انسان شناسانه این فیلسوف مدیون توجه به نقش اصالت وجود در این حوزه بوده و قرائت اصالت ماهیتی انسان شناسی صدرایی نه جذاب می نماید و نه خرد پذیر و نه مشتمل بر چیزی جدید و متفاوت از آراء پیشینیان . نتیجه این رهیافت ، عبارت است از ؛ معرفی انسان به عنوان موجودی برخوردار از هویتی یگانه و تشکیکی که دارای دو نوع پویایی تاریخی و جوهری است و هویت وجودی اش برساخته از تحول تاریخی نوع انسان و تحول جوهری ناشی از کنش های نظری و عملی خود او است.

حل تعارض کلامی میان دو فرقه‌ی مشبهه و منزهه، از دستاوردهای وجود مطلق دانستن خداوند از سوی ملاصدرا است. نزاع دو فرقه‌ی مشبهه و منزهه در بحث صفات خداوند است. از این دو فرقه، یکی معتقد است که خداوند همانند انسان‌ها دارای اعضا و جوارح است(مشبهه) در حالی که فرقه‌ی دیگر واجب تعالی را بریء و منزه از چنین صفاتی می‌داند(منزهه). ملاصدرا تعارض این دو دیدگاه را توسط "نفس" و "وجود مطلق" دانستن خداوند، حل نموده است. براساس دیدگاه ملاصدرا، خداوند وجود مطلقی است که در عین بساطت، آنگونه در تمامی مراتب و درجات وجود، جاری و ساری است که خللی به بساطت و وجود صرف بودنش، وارد نمی‌سازد. وی نفس را مثال خداوند می-داند که در عین هم‌نشینی با ماده، از خواص آن منزه است. در این مقاله، پس از بیان دیدگاه دو فرقه‌ی مشبهه و منزهه، به دیدگاه ملاصدرا، به عنوان راه برون رفت از تعارض میان دیدگاه این دو فرقه، پرداخته شده است.

هدف مقالۀ حاضر بررسی مقایسۀ نگرش کلیِ هیدگر و ملا صدرا، در باب «معنای متافیزیک» است که جایگاه اساسی‌ای در هر دو فلسفۀ مورد نظر دارد. در سیر تحلیل این مقاله یافتیم که نزد این دو فیلسوف، این معنا و منظور در دو جهان متفاوت قرار می گیرد. باید دید که هم جهت‌یابی و هم جهان‌بینی(weltanschauung) صدرا و هیدگر در دو زمینۀ خاصّ شکل گرفته است. یافتۀ هیدگر این است که هستی انسان (بعد از آنکه دازین را یافته باشیم و معنای آن را درک کردیم) متناهی است و پس از مرگ دیگر امری باقی نمی ماند. یعنی در این سیستم خاص که مربوط است به وضعیت وجودی انسان، جایی فراتر از هستی حاضر او وجود ندارد. وقتی انسان در «درون» خود می نگرد آنجا فقط دازین را می‌بیند نه عرش الرحمن و نه ملک خدا (Kingdom of God). از سوی دیگر، مفاهیمی مانند استکمال نفس (مربوط به بحث مبدا و معاد)، تشبّه به خدا (theosis)، تهذیب نفس (catharsis)، مراتب وجود و لا نهایت برای صدرا کلیدی است و دارای حقیقت جدی می باشد. با این حال، لازمۀ بحث های فوق این نیست که بگوییم بین این دو فیلسوف وجوه اشتراکی وجود ندارد. حق آن است که با وجود تفاوت اساسی در مورد معنای متافیزیک، شباهت زیادی دربارۀ "نکات جزیی" در درون فلسفۀ آنها می‌توان یافت. منتها بر اساس تحلیل حاضر، نتیجۀ بحث این می شود که «نگرش کلی» صدرا تقریبا ضد هیدگر است.

حیوانات، در فلسفۀ اسلامی، صاحب علم و ادراک‌اند . این مطالعه به منظور بررسی مبحث علم و ادراک در حیوانات مبتنی بر فلسفه ی حکمت متعالیه انجام گردید. حکمت متعالیه، فلسفه‌ای وجود شناختی است. این سامانۀ فکری، اصالت را در هستی به «وجود» می دهد. بر پایۀ این نگرش، آنچه پهنۀ هستی را از خود آکنده، «وجود» است و ماهیات، حقایقی اعتباری اند. هستی، تحقق فعل خداوند است. هستی، مشکّک است. هر مرتبه‌ای، جملگیِ کمالات مادون خود را داراست و از محدودیت‌های وجودِ مادون، مبرّا. همین مرتبه نیز محاطِ مرتبۀ بالاتر از خود است. جمادات، نباتات، حیوانات و انسان، دارای کمال وجود مرتبۀ خود هستند. کمال و وجود، حقیقتی واحدند؛ آن‌سان‌که هرچه وجود، شدیدتر باشد، کمالات نیز آشکارترند. حیوان به قدر مرتبۀ وجودیِ خود، صاحب‌کمال است. یکی از کمالات، علم است؛ چرا که بر"وجود بماهو وجود" حمل می شود. تشکیک وجود در هر مرتبه‌ای جریان دارد. بنابراین، کمالات در هر مرتبه از وجود، مشکک هستند. حیوانات، عالِم اند. علم در حیوانات، تشکیکی است. حیوانات می-توانند در معرض تعلیم واقع شوند. علم حیوانات، حسی و خیالی است. حیوانات قادرند با روش حسی و خیالی، در مسیر آموزش قرار بگیرند و مرتبۀ علم خود را شدت بخشند.

حقیقت وجود مهم‌ترین مسأله‌ی محوری در حوزه‌ی فلسفه و عرفان اسلامی بشمار می‌رود و اندیشمندان این دو حوزه، دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص وحدت یا کثرت وجود ارائه نموده اند. گرچه خاستگاه وحدت وجود را باید عرفان دانست لکن بجهت تناسب با موضوع فلسفه، این مسأله به قلمرو حکمت نیز وارد شد و فضای تفکر فلسفی را تحت تأثیر قرار داد. صدرالمتألهین یکی از حکیمانی است که تلاش گسترده‌ای در جهت برهانی نمودن مدعای عارفان نموده است. او با رد کثرت تباینی وجود، ابتدا متناسب با اصول و مبانی حکمت متعالیه در مسیر توجیه و تبیین وحدت تشکیکی وجود گام برداشته و در ادامه، از نظریه‌ی وحدت شخصی وجود دفاع و آن را بعنوان نظر نهایی خود برگزیده است. نگارنده در این پژوهش، اهم دیدگاه‌های مطرح در عرصه‌ی حقیقت وجود را ارائه و سپس سیر مسأله‌ی وحدت وجود در اندیشه‌ی ملاصدرا و نظر مختار او را بررسی و مورد ارزیابی قرار داده است.

ملاصدرا به مثابة فیلسوفی جامع‌الاطراف، در تدوین نظام فلسفی خویش از نگرش نمادپردازنه غفلت نکرده است. در این مقاله ابتدا به تبیین مفهوم نماد و نیز ریشه ‌شناسی آن پرداخته‌ایم. سپس جایگاه نماد در نظام فکری ملاصدرا، تأثیرات وی از ابن عربی، نگاه نمادپردازانة وی به دین و تأکید وی بر زبان نمادین دین مورد بررسی قرار گرفته است و نهایتاً نشان داده شده است که اساساً پیوند چنین نظام فکریِ بهره‌مند از منابع فکری مختلف، اعم از دین و فلسفه و عرفان و کلام، جز با زنجیری بنام نمادپردازی مقدور نیست، هرچند که عناصر دیگری نیز در این پیوند دخیل‌اند. ملاصدرا به مثابة فیلسوفی جامع‌الاطراف، در تدوین نظام فلسفی خویش از نگرش نمادپردازنه غفلت نکرده است. در این مقاله ابتدا به تبیین مفهوم نماد و نیز ریشه ‌شناسی آن پرداخته‌ایم. سپس جایگاه نماد در نظام فکری ملاصدرا، تأثیرات وی از ابن عربی، نگاه نمادپردازانة وی به دین و تأکید وی بر زبان نمادین دین مورد بررسی قرار گرفته است و نهایتاً نشان داده شده است که اساساً پیوند چنین نظام فکریِ بهره‌مند از منابع فکری مختلف، اعم از دین و فلسفه و عرفان و کلام، جز با زنجیری بنام نمادپردازی مقدور نیست، هرچند که عناصر دیگری نیز در این پیوند دخیل‌اند.

ملاصدرا با ارائه ی نظریه ی جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، تحولی شگرف در مباحث نفس پدید آورد. بر اساس این نظریه مبدأ تکون نفس، ماده جسمانی است که بر اثر حرکت جوهری به موجودی غیر مادی تبدیل می گردد. مسأله خلقت ارواح قبل از پیدایش ابدان – که ظاهر برخی از روایات آن را تأیید می کند- چالش بزرگی است که این نظریه با آن روبروست. ملاصدرا با استناد به دلایل عقلی، تقدم نفوس را بر ابدان به صورت متکثر مردود دانسته و روایاتی که دلالت بر خلقت ارواح پیش از ابدان دارد را تأویل می کند در صورتی که نیاز به تأویل روایات نیست. در این مقاله تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به تبیین مفهوم روح و نفس و تفاوت های میان آن دو در قرآن و روایات پرداخته شود. بر اساس نتایج حاصله از این تحقیق، روح امری مجرد و مربوط به عالم امر است که می تواند قبل از خلق بدن موجود باشد در صورتی که نفس نمود روح در عالم خلق بوده و با پیدایش بدن پدید می آید و بدین ترتیب تعارض بین نظریه ملاصدرا مبنی بر جسمانیه الحدوث بودن نفس و روایاتی که وجود ارواح را قبل از پیدایش ابدان می داند، حل می گردد بدون آن که نیاز به تأویل روایات باشد.

انسان بدلیل داشتن میل به جاودانگی همواره مسئله مرگ برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا پایه گذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی از مرگ، مرگ را جداشدن روح از بدن مادی می داند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم می کند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر این حکیم مسلمان مورد بررسی قرار دهد و با توجه به اهمیت جایگاه آموزه های اسلامی و قرآنی در فلسفه اسلامی، ریشه های قرآنی برخی از این موضوعات را مورد بررسی قرار دهد. هم چنین نقدهایی درباره تقسیم ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی ارائه شده است که از آنها می توان به عدم ارائه ملاکی فلسفی برای وجود مرگ اخترامی و عدم وجود مرزی مشخص میان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی، اشاره کرد. انسان بدلیل داشتن میل به جاودانگی همواره مسئله مرگ برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا پایه گذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی از مرگ، مرگ را جداشدن روح از بدن مادی می داند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم می کند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر این حکیم مسلمان مورد بررسی قرار دهد و با توجه به اهمیت جایگاه آموزه های اسلامی و قرآنی در فلسفه اسلامی، ریشه های قرآنی برخی از این موضوعات را مورد بررسی قرار دهد. هم چنین نقدهایی درباره تقسیم ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی ارائه شده است که از آنها می توان به عدم ارائه ملاکی فلسفی برای وجود مرگ اخترامی و عدم وجود مرزی مشخص میان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی، اشاره کرد.

تشکیک وجود به عنوان یکی از اصول مهم حکمت متعالیه است. در حکمت متعالیه سازگاری یا عدم سازگاری بین اصل وحدت شخصی وجود و تشکیک در وجود، یکی از مناقشات میان شارحان است. بنابر تشکیک در وجود، تشکیک در مراتب وجود است و با توجه به وحدت شخصی، تشکیک در مراتب جریان ندارد؛ چون موجود حقیقی یک وجود بیشتر نیست و بقیه مظاهر و شئون آن وجود حقیقی هستند. بنابراین ظاهرا ناسازگاری بین این دو اصل وجود دارد و نمی توان هر دو را با هم پذیرفت. ملاصدرا با پذیرش تشکیک در وجود در ادامه به اثبات وحدت شخصی وجود می پردازد. این مقاله با نشان دادن دو نوع تشکیک مطرح شده توسط ملاصدرا، دو معنا برای وحدت وجود را قابل طرح می داند. با توجه به تشکیک خاصی، وحدت سنخی وجود را می توان اثبات کرد و با توجه به تشکیک خاص الخاصی، وحدت شخصی وجود نتیجه گرفته می شود. برای رفع ناسازگاری می توان گفت که ملاصدرا با توجه به دو نوع تشکیک، به دو نوع وحدت قائل است که وحدت شخصی وجود با تشکیک خاصی قابل جمع نیست، اما تشکیک خاص الخاصی همسو و سازگار با وحدت شخصی وجود است.

مباحث مربوط به مسئولیت اخلاقی در بین آثار ملا صدرا، قابل رویت است، ملاصدرا با ابتکاراتی در زمینه اصالت وجود، تشکیک وجود، شئونات نفس وعلت غائی، مسئولیت اخلاقی را دارای لوازمی می داند که شامل عمل، عامل واتحاد عمل، عامل ومعمول است. عامل هم باید دارای شرایط ایجابی از جمله اختیار، قدرت وعلم باشد و شرایط سلبی هم عبارت از جهل، کدورت معاصی وخبث نفس و تقلید می باشد. ملا صدرا عمل طبق مسئولیت اخلاقی را بر اساس علت غائی وعلت فاعلی بیان کرده و همه افعال آدمی را اشتدادی دانسته که به سوی غایت رهنمون است. انسان کون جامعی است که شامل تجرد عقلی مثالی ومرتبه جسمانی و پرتو تجلی ذات الهی است. در این نوشتار با روشی تحلیلی – توصیفی، دیدگاه ملاصدرا را در مورد انسان ومسئولیتهای آن در قبال خود، خدا ودیگران و چگونگی ایجاد حس مسئولیت در انسان وعمل طبق آن، بیان شده است. ملا صدرا معتقد است که انسان حتی با علم حداقلی هم می تواند قوه شوقیه را تحریک کرده و قوه شوقیه، احساس مسئولیت را درانسان ایجاد کرده وتوسط اراده که تحت تسخیر عقل عملی است به مرتبه خلیفه اللهی نائل گردد. در نظام وحدت وجود، فاعلیت حقیقی به واجب الوجود اختصاص دارد و وجود هستی وحتی افعال بندگان، از جانب واجب الوجود افاضه شده است و نسبت دادن فعل به ممکنات با توجه به قابلیت و مراتب آنان، با نسبت دادن همه موجودات به خدا منافات ندارد، پس انسان برای رسیدن به کمال مطلوب، اخلاقا مسئول است.