جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه ملاصدرا، میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی در مورد منزلت عقل در معرفت دینی می پردازد .پس از تبیین معنای عقل از دیدگاه این سه شخصیت ، مشخص می شود که عقل مورد نظر ملاصدرا از دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی حجتی غیر قابل قبول است؛از نظر ملاصدرا، انسان باید با دو قدم نقل و عقل(قوه ای که انسان به وسیله آن حقایق اشیاء رادرک می کند) به سمت خداوند حرکت کند ؛ عقل و نقل با یکدیگر مطابق اند و مقصود هر دو شناخت خداوند و صفات و افعال او است . او بر لزوم همراهی تفکر و کشف تاکید کرده و بیان می کند که انسان حکیم باید به تطهیر قلب و درون خود بپردازد و از شهوت و ریاست و اغراض حیوانی چشم بپوشد و با حضرت حق مناجات بسیارداشته باشد.در این چارچوب وفضای فکری، برای انسان سالک واصل، تقسیم علم به علم دینی و غیر دینی(علم حاصل از تفکر) بی معنا خواهد بود. از نظر میرزا مهدی و شیخ مجتبی قزوینی، عقل نوری می باشد که انسان به وسیله آن خوبی و بدی را تشخیص می دهد و در هنگام غضب و شهوت شدید آن را از دست می دهد .دراین دیدگاه اساس و پایه دین بر معرفت فطری استوار است؛ طریق انبیاء وقرآن در معارف و اصول اولیه مانند شناخت و اثبات خداوند ، تذکر به فطرت و وجدان است و در غیر فطریات و وجدانیات ،منحصر به بیان الهی و متابعت انبیاء است ؛برهان و عقل فلسفی با ضروریات دین مخالف است ؛ برهانهای فلسفی مفهوم محورند در حالی که خداوند متعال موجودی خارجی است و مفهوم نمی تواند آن را ثابت کند. از نظر آن ها ، عقل فلسفی بزرگترین مانع برای شناخت خداوند است و این عقل را باید حجت شیطان دانست؛ زیرا مردم می توانند به علت احتمال خطا و اشتباهی که در آن است ،از آن تبعیت نکنند و در نتیجه خداوند متعال دیگر نمی تواند بندگان خود را به علت عدم تبعیت از این حجت مواخذ کند. درپایان نیز معارف حاصل از روش فلسفی با معارف حاصل از روش تفکیک در مسئله حدوث وقدم عالم و همچنین شناخت و اثبات خداوند ، مقایسه شده است . علاوه بر این در بین مباحث مشخص شده است که اولا دلیلی بر حصر معنای عقل در معنای مورد نظر علمای تفکیک نداریم ،ثانیا به طور قطع می توان گفت که فرار از روش منطق و فلسفه ،محال است؛ رد منطق و فلسفه به جز باخود آنها میسور نیست ، ثالثا این گونه نیست که فلاسفه اسلامی به تبعیت کورکورانه از فلاسفه غربی و یونانی پرداخته باشند، بلکه تفلسف آنان با تکیه بر بدیهیات اولیه و روش فطری تفکر که همان روشی است که قرآن به آن دعوت کرده، صورت می پذیرد . فلاسفه الهی بنابر تعالیم قرآن و اهل بیت علیهم السلام بوسیله حجت باطنی (عقل) به تأمّل در آفاق و انفس پرداخته و از رهگذر این تأمل کوشش نموده اند به درک و فهم عمیقی نسبت به مراتب هستی و تنزلات ربوبی و شناخت مبدأ عالم نائل آیند و همانند پیشوایان خود با منکران و جاهلان و معاندان به بحث و گفتگو پرداخته و با رد شبهات مختلفی که بر پیکره دین وارد می شده است ، همواره در راه حفظ دین به جهاد فکری و علمی می پرداختند .رابعا با این که در وحی هیچ احتمال خطا و اشتباه وجود ندارد ، اما آنچه که در دسترس ما قرار دارد نقل وحی است و همان طور که در عقل احتمال خطا وجود دارد، به طور قطع در نقل نیز احتمال خطا وجود دارد. خامسا این گونه نیست که مسائل اصول اعتقادی مطرح شده در آیات و روایات به صورت یک سلسله مسائل تعبدی بیان شده باشند، بلکه این مسائل به صورت یک سلسله بیانات استدلالی و منطقی مطرح شده اند.

«تناسخ؛ آری یا نه؟» نقد و بررسی دیدگاه استاد غلامرضا فیاضی در مسئله تناسخ با ابتنای بر اصول و مبانی صدرایی، نوشته ملیحه خدابنده بایگی است. نگارنده در این نوشتار، به بررسی، تحلیل و نقد یک به یک نقدهای اندیشمند معاصر،حجت الاسلام والمسلمین، غلامرضا فیاضی درباره تناسخ پرداخته و تمام آنها را ناتمام دانسته و به تناقضات و مغالطات متعدّدی که در دیدگاه وی موجود است اشاره کرده و در نظریه او را در این باره رد کرده‌است. درتعریف تناسخ در این اثر می‌خوانید: تناسخ، مفهوم و معنایی است که مقسم برای اقسام متعدّد و متکثّری قرار گرفته که بعضی از این اقسام در یکدیگر تداخل داشته و بعض دیگر باهم تباین و تغایر دارند. امّا آنچه در ابتدا و آغاز کلام در رابطه با تعریف اجمالی تناسخ می‌توان بیان کرد، آن است که تناسخ، تعلّق نفس به غیر است؛ چه آن غیر، بدن باشد، چه غیر بدن. تناسخ در تقسیمی‌به دو قسم مُلکی و ملکوتی، انقسام می‌یابد که هرکدام از این دو قسم نیز به دو قسم دیگر منقسم می‌شوند. تناسخ ملکی می‌تواند نزولی باشد و یا صعودی و گاهی هم می‌شود نه نزولی باشد و نه صعودی؛ مثل آنکه از بدن انسان به بدن انسان دیگر منتقل شود. تناسخ ملکوتی هم می‌تواند در باطن انجام گیرد که مبیّن تجسّم اعمال و مصحّح تمثّل صور و ظهور قیامت در دار عقبی است و می‌تواند در ظاهر انجام گیرد، یعنی در عالم طبیعت و در دار دنیا، ظاهر شود.

معاد یکی از اصول مهم ادیان آسمانی به شمار می آید.این مسأله،با موضوع انسان شناسی و نفس شناسی ارتباط گسترده ای دارد.همان طور که در باب انسان شناسی دیدگاههای گوناگونی وجود دارد،آراء مختلفی نیز در باب معاد مطرح است.معاد جسمانی یکی از اعتقادات و آموزه هایِ مُتقَن دین اسلام می باشد.حال ،آیا می توان این نظریه را با دلیل عقلی اثبات نمود؟ابن سینا به ناتوانی عقل در ارائه دلیل بر اثبات آن اعتراف کرده و بر این عقیده است که چون لسان شرع آن را تأیید می کند،باید به آن ایمان آورد.اما ملاصدرا بر اساس مبانی و اصول فلسفی خود همچون تجرد قوه خیال و شیئیت شیء به صورت آن است و چندین اصل مهم دیگر،این آموزه را با دلیل عقلی و بصورت منطقی، برهانی می سازد.وی چنین نتیجه می گیرد که نفس در آخرت از طریق قوّه خیال با تصوّر بدن خود و بدون مشارکت ماده،آن را در عالم خارج ایجاد می کند و وخالق این بدن، مجرد ولی بدنِ مخلوق،مادی و جسمانی است.وی تصریح می کند که نفس در هر عالَمی به مقتضای ذاتش بدنٌ مّا ئی را می طلبد که از آن جدا نمی شود. در این تحقیق ، به بررسی مدّعای ایشان پرداخته و آن را از حیث منطقی بررسی کردیم.اولین کسی که به نحو مبسوط به برهانی کردن معاد جسمانی پرداخته است، صدرالمتألهین شیرازی است. پیش از او، کسی این نظریه را با این مبانی و جزئیات،بصورت مستدلّ بیان نکرده است. با بررسی دیدگاه هائی که در مورد معاد جسمانی مطرح است،اَصالت تاریخی انتساب این نظریه،یعنی اثبات معاد جسمانی به ملاصدرا،روشن شده است.

اینکه اصالت با وجود است یا ماهیت، ازجمله مباحث کلیدی و پراهمیت در حکمت متعالیه است. ازآنجاکه بحث مزبور، همانند مباحث فلسفی فراوان دیگری در حکمت متعالیه، حاصل گفتمان فلسفی پیش از ملاصدراست، آن را می‌توان در آثار فیلسوفان پیشاصدرایی نیز به‌خوبی ردیابی کرد. سید سند (صدرالدین دشتکی) یکی از این فیلسوفان است. قول مشهور (ملاصدرا و برخی از شارحان وی) بر این است که او اصالت ماهوی است. در این مقاله پس از نشان‌دادن مطابقت‌نداشتن سخنان سید سند با اصالت ماهیت، این نتیجه به ‌دست ‌آمده است که اولاً ادعای اصالت ماهوی بودن سید سند که شارحان ملاصدرا مطرح کرده‌اند، بر اقوال ملاصدرا در این زمینه مبتنی است. ثانیاً چنین به‌نظر می‌رسد که ادعای ملاصدرا نیز براساس خوانش دقیق از عبارت‌های سید سند نیست، اگر نگوییم در مراجعه‌ی ناقص او به عبارت‌های سید سند ریشه دارد. لذا به‌نظر می‌رسد که نمی‌توان سید سند را اصالت ماهوی دانست.

به ظاهر، دست نوشته های ابن عربی خالی از واژۀ وحدت وجود و اثبات فلسفیِ آن است، اما همواره اثبات وحدت شخصی وجود در تاریخ عرفان نظری و حکمت متعالیه زیربنایی ترین مسئله و درعین حال پُر سروصدا بوده است. شارحان ابن عربی مانند ابن ترکه و همچنین ملاصدرا به اثبات فلسفی وحدت وجود پرداخته اند. به نظر نگارنده، روح عرفان ابن عربی وحدت وجودی است، اما به شیوۀ منطق علّی- معلولی روی خوشی نشان نمی دهد. ازاین روی، تلاش شده تا برمبنای آرای ابن عربی منطق جدید سه گانه ( فردی)استخراج شود تا براساس آن بتوان بهتر وحدت وجود را تبیین کرد. به گفتۀ ابن عربی تا فردیتی نباشد، ظهوری رخ نمی دهد و احدیت در باطن یگانۀ خود می ماند. از اهداف این مقاله فرا روی از شیوه مألوف منطقی است، به طوریکه قوام فلسفه در تبیین هستی برمبنای «علّیت» است - هرچند معلول عین ربط به علت باشد- اما در نگرش عرفانی که برمبنای «تجلی» است، شایسته نیست در تحلیل ساختار هستی به علّیت فروکاسته شود، بلکه سزاوار است شیوه تبیین تغییر کند. به همین خاطر این «فردیت» که بر منطق انسان کامل استوار است، سودای آن دارد تا در تمامی مراتب وجود یعنی زبان، ذهن، گزاره و حضرت شیوۀ یگانۀ خود را نشان دهد و بین وجود حقیقی و عاریتی تفاوت بگذارد.

اگزیستانسیالیسم الحادی با رویکردی این جهانی به تحلیل انسان پرداخته و با نفی متافیزیک، وجود روح انسانی را منتفی می‌داند؛ انسان دارای وجودی تصادفی و متناهی است و خود باید معنا بخش زندگی رو به مرگ خویش باشد. سرانجام این زندگی عبث و بیهوده، مرگی است که همه‌ی تلاش بشر برای فرار از نابودی و نیل به جاودانگی را محکوم به یاس و ناامیدی می‌کند. اما در حکمت صدرایی انسان متشکل از جسم میرا و روح نامیرا است و شخصیت حقیقی انسان، روح جاودانه‌ی اوست. روح با هدف تعالی و پس از طی مراحل کمال و بی نیازی از جسم مادی آن را رها کرده و به حیات ابدی خویش ادامه می‌دهد، تا مرگ سرآغازی باشد بر زندگی حقیقی، رهیدن از ‌‌قفس تن و همچنین ارمغان آور امید و بیداری در انسان‌. در این مقاله بر آنیم تا با تبیین ماهیت مرگ، به بررسی و مقایسه نقش مرگ در معنابخشی به زندگی از نگاه این دو مکتب بپردازیم.

در بحث ربط ذات با صفات خداوند، کمتر از رابطۀ صفات فعلی خداوند با ذات الهی سخن گفته شده است. مسئله این است درحالی‌که ذات خداوند، ثابت و لایتغیر است و صفات فعلی خدا حادث، متغیر و محدودند، چگونه ذات ثابت الهی با صفات فعلی متغیر مرتبط می‌شود که خللی بر بساطت خداوند لازم نیاید؟ این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تبیین ملاصدرا از رابطۀ صفات فعلیه با ذات خداوند می‌پردازد. ملاصدرا با توجه به مبنای تشکیک در وجود، صفات خداوند را ذو مراتب می‌داند که این صفات از مرتبه ذات تا مرتبۀ فعل خداوند را شامل می‌شوند و در هر مرتبه، احکام خاص همان مرتبه را دارند. ایشان با تمسک به «قیومیت الهی» و «اضافه اشراقیه» و قاعده «بسیط‌الحقیقه»، صفات فعلیه را به‌گونه‌ای با ذات خداوند مرتبط می‌کند که گردی از کثرت بر ذات بسیط خداوند نمی‌نشیند. در پایان، به بعضی از نتایج کلامی بحث اشاره می‌شود.

کتاب حاضر، پژوهشي است که در آن سعي شده تا با بررسي عقلانيت در هنر، گامي نو در پاسخ به چالش‌هاي موجود در حوزه هنر برداشته و با استفاده از انديشه‌هاي فيلسوفان اعظم جهان، روشي براي بازسازي هنر مدرن ارائه شود. در اين کتاب آراي افلاطون و ملاصدرا محوريت قرار داده شده است، زيرا حکمت افلاطون به دليل برخورداري از نورانيت عقل، قابليت به‌کارگيري در حوزه هنر را دارا است و ملاصدرا نيز با عنوان حکيمي متأله مي‌تواند در باب هنر و عقلانيت بررسي گردد.

کتاب حاضر، پژوهشی است که در آن نویسنده تلاش داشته با بررسی و مقایسه ماهیت عشق از دیدگاه دو اندیشمند برجسته «احمد غزالی» و «ملاصدرا» به روش تحلیلی-توصیفی و پی‌جویی مباحثی چون موضوع شناسی عشق، آثار و فواید عشق، ارتباط عشق مجازی و عشق حقیقی و ... فرا راه علاقه‌مندان بیفروزد تا در پرتو نورش مسیر کمال‌جویی را بهتر به نظاره بنشینند. مؤلف بیان می‌دارد که عشق گوهر ناسفته ای است که گشودن راز آن ما را در بهره‌گیری از زلال دریای بیکرانش در مسیر تکامل وجودی یاری خواهد رساند. امروزه عشق‌های مجازی و نه عشق حقیقی مدعیان بسیار دارد و به دغدغه فکری جوانان بدل شده است.