جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به طور کلی به اعتقاد نويسنده اين سطور محقق جعفری از معدود دانشمندان شيعی در چند صد ساله اخير بود که آرای ويژه کلامی و اعتقادی خاص خود داشت و ضمن آنکه به شدت در قالب سنت می انديشيد و سخت نيز گرايش ولايی/ شيعی داشت، اما در عين حال آرای نويی داشت و گرايشات فکری او در پی آشتی دادن سنت و تفکر مدرن و مواجهه روشن و بی هراس با واقعيت دنيای مدرن بود. بنابراين از يک نقطه نظر تفکر او بسيار ساختار شکن و نو بود. آرای آن مرحوم در اين زمينه ها بيشتر بر اساس تفسير ويژه ای بود که از امامت و غيبت ارائه می داد. در حقيقت محقق جعفری بسان يک متکلم برجسته و در سنت کلامی شيعه به بحث و تفسير و اجتهاد در مسائل کلامی می پرداخت. او آشنايی خوبی با زبان انگليسی داشت و در کتابخانه عظيمش که شايد حدود سی هزار جلد کتاب را شامل می شد، کتاب به زبان انگليسی کم نبود و حتی رمان هايی به زبان انگليسی که خود به من می گفت آنها را در دوران نجف و برای تقويت زبان انگليسی خود خوانده است. آن مرحوم فقه و اصول را بسيار خوب خوانده بود؛ گرچه کمتر بدان در سالهای اقامت تهران می پرداخت، اما ويژگی عمده او اطلاع عميق نسبت به تاريخ از همه نوع آن بود. علاوه بر تاريخ صدر اسلام و تاريخ تمدن اسلامی، از تاريخ جهان و به ويژه تاريخ ملل مسلمان و خاصه اوضاع تاريخی عراق بسيار مطلع بود و البته حافظه قوی و ذهن جوال و رويکرد دقيق النظر او هم بدو در اين امر ياری می رساند. منظر کلامی او صرفا در چارچوب بحثهای کلامی سنتی شيعی محدود نبود، بلکه به دليل آشنايی عميق او با تاريخ اسلام و تاريخ شکل گيری مذاهب فقهی و کلامی و انديشه های مذهبی بحثهای کلامی او از عمق و گستره وسيع و همه جانبه ای برخوردار بود. استاد جعفری البته کمتر به مباحث فلسفی علم کلام و يا فلسفه اسلامی می پرداخت، گو اينکه در اين دانشها از آگاهی قابل ستايشی برخوردار بود. خود او در نجف سهمی مهم در مبارزه فکری بر عليه مارکسيسم داشت و کسانی مانند او و يا دوست و همکار مرحومش سيد محمد نوري در اين زمينه ها در نجف و در اوج گسترش انديشه های چپی و مارکسيستی در عراق فعاليت مهمی را سامان دادند. او علاوه بر فلسفه اسلامی، با فلسفه های غربی نيز آشنا بود و زمانی به آن پرداخته بود. خود او به من می گفت که مدتها با قراری که در ايام جوانی با مرحوم آقای صدر گزارده بودند، هر يک کتابی را از کتابهای فلسفی غربی که به عربی ترجمه شده بود را می خواندند و با يکديگر مباحثه می کردند و به تعبير ايشان همين امر موجبات تأليف کتاب فلسفتنا را فراهم کرده بود و در تدوين آن با نويسنده دانشمند کتاب همکاری کرده بود. داستان همکاری او با جماعة العلماء و نوشتن در مجله الأضواء را ديگر اينجا تکرار نمی کنم. مرحوم محقق طباطبايي در اين باره در کتاب غدير خود مطالبی را نوشته اند که می توان بدان مراجعه کرد. حتی آن مرحوم اظهار می فرمود که لقب بنت الهدی را برای خواهر دانشمند مرحوم صدر که در اصل نام ادبی آن مرحومه برای مقالات مجله الأضواء بوده خود ايشان پيشنهاد کرده بوده است. محقق جعفری چه در چارچوب جماعة العلماء و چه در چارچوب مبارزه با مارکسيسم در نجف در دوره ای از زندگی خود اهل فعاليت سياسی و فعال در اين زمينه بود و برخوردار از تفکری آشنا به مسائل روز بود. آن مرحوم علاوه بر اينها به دليل وسعت دانش خود علاوه بر اينکه در جهات فقهی محل عنايت در نجف بود، در عين حال سالها به عنوان استاد در کلية الفقه مقام استادی داشت و دايره فعاليت خود را به دانشگاه هم تسری داده بود. آن مرحوم بعد از آنکه در تهران هم مستقر شد، وسيله مرحوم آقای مطهری از ايشان دعوتی برای تدريس در دانشکده الهيات انجام پذيرفت اما آن مرحوم به دلايلی بدين امر اقبالی نشان نداد. با اين وصف سالها جلسات درس خود را دنبال کرد و شاگردانی نيز تربيت نمود. خود آن مرحوم از ارتباطات وسيع خود با طيفهای مختلف برای من حکايتها می کرد و با عالمان و شخصيتهايی با گرايشات گوناگون؛ فی المثل به خاطر دارم حکاياتی را در ارتباط با دوستی و صميمتی که با مرحوم آقای دکتر بهشتی داشته است.

ابوالحسين الهاروني ، المويد بالله احمد بن الحسين بن هارون ( ۳۳۳- ذيحجه ۴۱۱ الهجريه ) ، از امامان زيدي نامدار شمال ايران و مؤلف كتابهاي متعددي در فقه و كلام است كه نسبش با هشت واسطه به زيد ابن الامام الحسن بن علي المجتبي (ع) مي رسد . او در علوم مختلف و حتي علوم ادبي و شعر دست داشته و تأليفات متعدد و مهمي در مهمترين رشته هاي علوم اسلامي نوشته است . شرح احوال او را مفصلا در كتابهاي سير و رجال زيدي نوشته اند و هم اكنون مي توان با ياري گرفتن از آنچه كه عبدالسلام عباس الوجيه درباره او در مقدمه كتاب الامالي الصغري او و نيز در كتاب اعلام المولفين الزيديه ( عمان - الاردن - ، ۱۹۹۹م ) نوشته است ، با كلياتي از زندگي و فعاليت علمي وي آشنا شد . در كتاب الحدائق الورديه محلي شرحي مفصل از احوال و شرح سير و دعوت او آمده است كه به همت استادمان جناب آقاي مادلونگ در كتاب اخبار ائمه الزيديه به صورت طبع انتقادي ارائه شده است . البته ريشه همه اين سير نويسي درباره او به سيره اي باز مي گردد كه المرشد بالله زيدي و فرزند الموفق بالله ( كه خود از شاگردان المؤيد بوده است) درباره المؤيد نوشته و هم اينك مستقلا و بر اساس چند نسخه خطي به چاپ رسيده است . پدر المؤيد بالله امامي مذهب بود ، اما المؤيد بالله به دلايلي و از جمله آنچه كه شيخ طوسي در مقدمه تهذيب الاحكام آورده است به مذهب زيدي درآمد . اين امر البته براي جامعه امامي بويژه در آن دوره كه به تازگي بحران غيبت را پشت سر مي گذاشت ، بسيار گران آمد ، خاصه كه مقام علمي المويد و برادر ديگرش الناطق بالحق ابوطالب هاروني كه او هم مذهب زيدي را پذيرا شده بود ، بسيار برجسته و اين دو برادر در ميان زيديه به دو برادر هم طراز امامي معاصر خود يعني شريفين رضي و مرتضي قياس شده بودند . تحصيلات المؤيد در بغداد و شهرهاي مختلف ايران بوده است . المؤيد بالله نزد دايي خود عالم برجسته زيدي أبو العباس أحمد بن إبراهيم الحسني تحصيل فقه و كلام كرد و همچنين از محضر متكلم مشهور أبو عبد الله البصري ( درگذشته سال ۳۶۹ هـ) كلام آموخت ، و در اصفهان به درس قاضي القضاه عبد الجبار بن أحمد الهمداني ( درگذشته ۴۱۵ هـ) در شرح اصول الخمسه پيوست و "زيادات الشرح" استاد را گردآورد و فراهم كرد . از ديگر مشايخ او أبو الحسين علي بن إسماعيل بن إدريس بود كه به واسطه وي از امام زيدي حسن ناصر اطروش كبير روايت حديث مي كرد . از أبو بكر ابن المقري الاصفهاني ، محدث سني هم حديث بسيار روايت كرد . از شاگردان او مي بايست عالم زيدي مشهور إمام الموفق بالله أبو عبد الله الحسين بن إسماعيل الحسني الجرجاني ، صاحب كتاب الإحاطه في علم الكلام و پدر الإمام المرشد بالله را نام برد . از ديگر شاگردان او يكي هم أبو الحسين أحمد بن الحسين بن أبي هاشم، معروف به شريف مانكديم ، صاحب تعليق شرح اصول الخمسه بود . شماري از تأليفات وي بر اين قرار است : ۱- كتاب اثبات نبوه النبي ، ۲- كتاب التجريد ، ۳- شرح التجريد ، ۴ – كتاب التبصره في علم الكلام ، ۵ - كتاب الأمالي الصغرى ، ۶- سياسه المريدين كه اين آثار همگي به چاپ رسيده است . دو كتاب ديگر او در فقه يكي ۷ - كتاب البلغه في فقه الامام يحيي بن الحسين الهادي است و ديگري ۸ - كتاب الحاصر لفقه الناصر در فقه ناصر اطروش . يكي از شاگردان او هم به نام أبو القاسم بن تال الهوسمي الزيدي به گردآوري ، تهذيب و تخريج آراء و فتاوي فقهي مؤيد بالله همت گمارده به نام هاي : ۹- كتاب الإفاده في الفقه و ۱۰ - كتاب الزيادات كه هر دو به صورت نسخه هاي خطي در اختيار ما قرار دارد . مؤيد بالله با توجه به تحصيلات خود نزد مشايخ زيدي با هر دو سنت فقهي زيدي قاسمي – هادوي و نيز ناصري ( منسوب به ناصر كبير اطروش ) آشنا بود و گرچه خود وي به مذهب امام هادي يحيي بن الحسين گرايش داشت ، ولي در زمينه فقه ناصر كبير هم كتابي تدوين كرده بود . سنت تدوين كتابهايي در زمينه فقه ناصر به شاگردان خود ناصر و فقيهان زيدي معتقد به مذهب فقهي وي باز مي گردد كه بر اساس فتاوي و اقوال گرد آمده ناصر و همچنين نوشته هاي فقهي او در اين زمينه كتابهايي تدوين كرده بودند . به طور نمونه ابوالقاسم بستي ، فقيه و متكلم زيدي را مي شناسيم كه كتابي در فقه ناصر دارد. اما متأسفانه بيشتر اين كتابها از ميان رفته است و بيشتر نقل قولهاي بسيار زياد آن در كتابهاي بعدي باقي مانده است . البته خوشبختانه كتاب الابانة و زوائد آن اثر ابو جعفر هوسمي كه بر اساس فتاوي و آراء فقهي ناصر فراهم شده هم اكنون موجود است و نسخه هاي خطي بسياري از آن در اختيار ما قرار دارد . البته مجموعه ها و كتابهاي ديگري هم در حول و حوش اين كتاب و يا كتابهاي ديگر درباره فقه ناصر موجود است . در سنت فقه امامي ، فقهاي شيعه امامي از طريق كتاب الناصريات شريف مرتضي كه خود ازناحيه مادر از نسل ناصر كبير بود ، با فتاوي ناصر و اختلافات فقهي وي با اماميه آشنا شده بودند . تاكنون تصور مي شد كه كتاب الحاصر مؤيد بالله از ميان رفته است . دست كم تا آنجا كه من سراغ گرفته ام ، در هيچ يك از تحقيقات معاصر و يا فهارس چاپ شده به وجود اين كتاب اشاره اي نشده است . عبدالسلام عباس الوجيه هم كه نسخه هاي خطي بسياري از كتابخانه هاي خصوصي و عمومي يمن را فهرست كرده و در دو مجلد بزرگ به چاپ رسانيده ، اشاره اي به وجود نسخه اي خطي از اين كتاب در كتابخانه هاي يمن نكرده است . در سفرهاي خود به يمن و در كتابخانه هاي مختلف سراغ اين كتاب را گرفتم ، حتي در كتابخانه تريم حضرموت هم نشاني از آن نيافتم و در فهارس آنجا نشاني از اين كتاب ديده نشد . اما خوشبختانه در بررسي يك مجموعه كهن زيدي كه در يكي از كتابخانه هاي يمن در اختيارم قرار گرفت و شامل چند متن ناقص و با افتادگي هاي متعدد هست ، نظرم به گواهي كاتب مجموعه افتاد كه خبر از كتابت كتاب الحاصر در ذيحجه ۵۴۷ مي داد . اما متأسفانه به دليل افتادگي پاره اي از اوراق اين نسخه كهنه و به هم خوردن و جابجايي اوراق مجموعه در تجليد كتاب شناسايي كتاب الحاصر براي ديگران امكان پذير نبوده است . به ويژه اينكه صفحات كتاب الحاصر در لابلاي دو كتاب ناقص ديگر اين مجموعه كه شامل بخشي از كتاب مسائل الرازي و مسائل قاسم العياني است ، پراكنده شده و شناسايي را به كلي مشكل كرده است . با اين وصف اينجانب با دقت در تمامي صفحات اين مجموعه ، صفحات كتاب الحاصر را شناسايي كردم . نسخه ما البته ناقص است و شامل همه كتاب الحاصر نيست ، اما روشن است كه بخش قابل توجهي از اين كتاب را در اختيار داريم ، چرا كه كتاب بنابر معمول كتابهاي فقهي بر حسب ابواب فقهي است و با توجه به حجم موجود از ابواب فقهي پيداست كه كتاب الحاصر كتاب بزرگي نبوده است . مولف همه جا از كتابها و رساله هاي خود ناصر و يا برخي كتابهاي اصحاب ناصر بهره مي گيرد و گاه با سندي متصل از او روايت مي كند و يا حديثي به نقل از ناصر مي آورد . نكته مهم در نسخه ما اين است كه بخشهاي فقه معاملات و كتاب السير و امر به معروف و ابواب مشابه در اين نسخه ديده مي شود كه با توجه به اهميت اين ابواب ، ميزان فايده اين نسخه براي زيدي شناسان روشنتر خواهد شد . طبعا اين كتاب مي تواند شناخت ما را از ناصر كبير و زيديه شمال ايران بيشتر كند.

هداية الغبيّ المتحيّر من ضلالة الجبري المجوّر: در کتابی پر برگ که تنها از آن يک نسخه موجود است و با عنوان هداية الغبيّ المتحيّر من ضلالة الجبري المجوّر است نويسنده، عالم برجسته امامی سده هفتم قمری حيدر بن محمد بن زيد الحسيني شايد مفصل ترين بحث کلامی از نقطه نظر شيعی امامی را در رد بر عقيده جبر اشعريان و اهل سنت ارائه داده است. در آن گاهی احاديثی هم با سند نقل می کند که از رهگذر آن می دانيم که وی از کسانی از شيعه و اهل سنت مانند صائن الدين أبو بکر يحيی بن سعدون بن تمّام الأزدي القرطبي، الشيخ عفيف الدين عبد الله بن مسلم المعروف بالجسّاس (از ابن المشهدي)، عماد الدين علي، فرزند قطب راوندي، عماد الدين أبو الرضا أحمد بن علي بن الحسن بن أبي زُنبور (روايت از مجموعه احاديث زکردانيات) نقل حديث می کند (در کتاب شريف مرتضی به مناسبتی مفصلا شرح حال او را آورده ايم). گاهی نقل های جالبی هم دارد مانند نقل از مقالات الملحدين ابو عيسی الورّاق (برگ ۲۲ الف). حکايتی از ابو الحسين بصري، متکلم معتزلي و نقل رايي معتزلی از او دارد که نشان می دهد با مکتب او هم آشناست. اين متن مهم در دانش کلام تا چند ماه آينده به دست ناشر خواهد رسيد. در مقدمه مطالبی را درباره نويسنده و شيوه بحث های کلامی اش نوشته ايم. مقاله ای هم در معرفی آن در شماره آينده مجله مطالعات شيعی بريل منتشر خواهد شد. در يادداشت های بعدی با تفصيل بيشتری فصول متعدد اين کتاب را معرفی می کنم. (جمعه ۷ بهمن ۱۴۰۱)

پروفسور حسن انصاري استاد ميهمان در موسسه مطالعات پيشرفته پرينستون امريكا است. او نسخه‌شناس، پژوهشگر، نويسنده و مدرس تاريخ انديشه و كلام اسلامي است. تحصيلات دانشگاهي را با قبولي در رشته فلسفه غرب دانشگاه تهران آغاز مي‌كند و همزمان به تحصيلاتِ حوزوي خود كه از دوران مدرسه آن را آغاز كرده بود ادامه مي‌دهد. به واسطه خانواده روحاني‌اش با علماي مختلف تهران و قم آشنايي و در مواردي نسبت خويشاوندي داشته كه از اين فرصت در راستاي غناي علمي خود بهره مي‌برد و به كسب علم از مجالس عمومي يا خصوصي برخي از برجسته‌ترين اساتيد اصول و فلسفه همت مي‌گمارد. همزمان با تحصيلات دانشگاهي، فعاليت علمي خود را در مجموعه دايره‌المعارف بزرگ اسلامي به عنوان نويسنده و ويراستار آغاز مي‌كند تا زماني كه عازم بيروت مي‌شود. يك سالي را در فضاي بيروت به مطالعه و شناخت متفكران جهان عرب طي مي‌كند و پس از بازگشت به تهران عازم پاريس و دانشگاه سوربن مي‌شود. در اين ميان البته مدتي هم در يمن به سر برده و آنجا با بسياري از منابع كهن و نسخ خطي از نزديك آشنايي جدي پيدا مي‌كند. بعد از فارغ‌التحصيلي در مقطع دكتري به برلين مي‌رود و در دانشگاهِ آنجا مشغول به تدريس مي‌شود. بعدها براي يك سخنراني به دانشگاه پرينستون امريكا دعوت مي‌شود و پس از مدتي همكاري‌اش با موسسه مطالعاتي پرينستون آغاز مي‌شود كه تاكنون ادامه يافته است. تا جايي كه از نوشته‌ها و گفته‌هاي او بر مي‌آيد، مهم‌ترين دغدغه وي، فرهنگِ ايران است؛ فرهنگي كه يك پاي در ايرانِ باستان دارد و پاي ديگر در تشيع. سراسر يادداشت‌ها، مقالات و سخنراني‌هاي او پر است از پژواك اين دغدغه كه البته با بياني علمي و غير هيجاني ارايه شده است. او در طول بيش از بيست سالي كه جلاي وطن كرده، در مهم‌ترين مراكز دانشگاهي جهان تحصيل و در عالي‌ترين رتبه‌هاي آن تدريس كرده اما هيچگاه مرعوب فضاي مسلط بر آن محافل آكادميك نشده است. استاد انصاري به عنوان يك متخصص در علوم اسلامي و شيعي كه داراي جايگاه مشخصي در نظام دانشگاهي جهان است، همچنان معتقد است سنت فكري اسلامي و شيعي و ابعاد مختلف آن، چنان كه بايد براي جامعه علمي ما شناخته نشده است و به نظر مي‌رسد بيشترين همّتِ خود را در راستاي تحقق اين مهم به كار گرفته است. متن پيش‌رو، نخستين گفت‌وگوي پروفسور حسن انصاري درباره تجربه زيستِ علمي‌شان است كه افتخار انتشارِ آن، نصيب صفحه «دين‌وفلسفه» روزنامه اعتماد شده است.