جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی موضوع رابطه تمدن و معنویت از منظر قرآن کریم، از تحقیقات بایسته‌ای است که برای پی‌ریزی تمدن علوی و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدن مهدوی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در این مقاله به دو پرسش پاسخ می‌دهیم: نخست اینکه آیا از منظر قرآن، دست‌یابی به تمدن، بدون توجه به معنویت امکان‌پذیر است؟ اگر پاسخ مثبت باشد، آیا چنین تمدنی پایدار، مطلوب و سودمند است؟ به نظر نگارنده، بدون توجه به معنویت نیز دست‌یابی به تمدنِ تک‌بعدی، امکان‌پذیر ولی ناپایدار و برای دنیا و آخرت مردمان ناشایسته است. تمدن بدون معنویت، نه تنها نمی‌تواند آدمی ‌را رستگار کند بلکه گاه موجب دور شدن آدمی از سعادت دنیوی و اخروی می‌شود. در تمدنی که بر پایه معنویت بنا نشود، برخی از نمادهای تمدنی همانند معماری، توسعه صنعتی، کشاورزی و ... قابل دست‌یابی است ولی تمدن جامع، تنها در سایه توجه به معنویت و با عنایت به عقاید حقه حاصل می‌شود. در این مقاله، برای اثبات نظریه یادشده به مهم‌ترین تمدن‌هایی که قرآن از آن سخن گفته و سرنوشت تمدن‌های مذکور اشاره خواهیم کرد.

بدون تردید زن نیمی از پیکره اجتماع است و شخصیت و رفتار او در شکل‌گیری جامعه نقش مهمی دارد. در طول تاریخ مباحث مختلفی در خصوص زن طرح شده که بسیاری از آنها به افراط یا تفریط کشیده شده است. آنچه در این میان قابل توجه است آموزه‌های ادیان آسمانی در این زمینه است. آیات و کلمات متعددی در قرآن کریم، تورات و انجیل به موضوع زن پرداخته که هر یک نشانگر اهمیت آن در این متون مقدس است. آنچه تورات و انجیل در خلقت زن و گناه اولیه آدم مطرح کرده‌اند با آیات قرآن کریم سازگاری ندارد. قرآن برای خلقت زن، همچون مرد، اصالت قائل است و صرفاً زن را در گناه اولیه و خطای آدم مقصر نمی‌داند، بلکه هر دو را در آن سهیم می‌کند. البته آموزه‌های تورات و انجیل درباره سرشت زن با آیات قرآن مطابقت دارد و همگی قائل به فطرت خداشناسی و کرامت ذاتی زن شده‌اند.

درباره تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) تاکنون پژوهش‌های متعددی در قالب کتاب و مقاله منتشر شده است. عمده حجم این آثار به بررسی سند این تفسیر اختصاص یافته و نویسندگان کمتر به بررسی و تحلیل محتوای آن پرداخته‌اند؛ اگر هم به محتوا نظر کرده‌اند بیشتر در پی دست‌یابی به شواهدی بر تأیید یا رد انتساب آن به امام عسکری (ع) بوده‌اند. ترجمه مقاله حاضر از این جهت که نویسنده بحث کمتری را به بررسی سند اختصاص داده و عمده بحث خود را بر تحلیل محتوای این تفسیر متمرکز ساخته، آن هم از نگاه یک پژوهش‌گر بیرونی و خاورشناس، برای خوانندگان و پژوهش‌گران فارسی‌زبان مغتنم است. بدیهی است که ترجمه مقاله دلیل بر موافقت مترجم با همه تحلیل‌های نویسنده نیست.

استفهام از سبک‌های زیبای قرآنی برای بیان حقیقت و آگاهی دادن به مخاطب است. غالب استفهام‌های قرآن در بر دارندة اغراض و اهدافی غیر از استفهام حقیقی است. دانشمندان علم بلاغت، معانی ثانویة متعددی را از جمله انکار، استهزاء، تعجب، تقریر، نفی و... برای استفهام برشمرده‌اند. در نوشتار حاضر، با روش تطبیقی دیدگاه زمخشری و علامه طباطبایی در فهم استفهامات قرآنی بررسی شده‌است. هرچند شباهت‌های بسیاری در تبیین معنای ثانویة استفهام در دو تفسیر وجود دارد، لیکن وجوه اختلافی هم مشاهده می‌شود. تفاوت برداشت دو مفسر در فهم معنای استفهام، بیان نشدن معنای ثانویه از جانب یکی از دو مفسر یا از جانب هر دو مفسر، نمونه‌هایی از این وجوه اختلاف است. تفاوت برداشت دو مفسر از عواملی ناشی می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها، توجه به سیاق کلام، قرینه‌های لفظی و معنوی و نیز مخاطب آیه است.

نخستین معیار در ارزیابی صحت متن حدیث، قرآن کریم است؛ به این معنا که اگر احادیث وارده از پیامبر اکرم(ص) و ائمة اطهار با محتوای قرآن سازگار باشندف پذیرفته هستند، و در صورت ناسازگاری و مخالفت با نصوص و محکمات قرآنی به کنار افکنده می‌شوند، حتی اگر اسناد احادیث صحیح و معتبر باشند. لذا مقالة حاضر با روش توصیفی‌ـ تحلیلی روش علامه طباطبایی را در تفسیر المیزان دربارة عرضة روایات بر آیات بررسی می‌کند و نتیجه می‌گیرد که ردّ روایات پس از عرضه به دلایل، مخالفت با سیاق و ظاهر آیه، مخالفت روایت با سیاق آیه در بیان مکی و مدنی، ناسازگاری روایت با سیاق آیه به دلیل تکذیب روایت با سیاق و حمل کلّ آیه بر یک واژه است و پذیرش روایت هم به دلیل موافقت با قرآن و آیة قرآن، استعمال قرآن، از راه جری و تطبیق است که علامه به بررسی دقیق این موارد در

رفعت حسن از مهم‌ترین روشنفکران اسلامی مقیم آمریکا و رهبر فمینیست‌های مسلمان است. او تحت تأثیر الهیات فمینیستی در مسیحیت، نظریۀ «الهیات فمینیستی در قرآن» را مطرح می‌کند. از نظر رفعت حسن، سه عامل الهیاتی در عالم اسلام و قرآن، سبب پیدایش و گسترش نگرش برتری مردان بر زنان شده است: تابعیت زن نسبت به مرد در آفرینش، فریفته شدن آدم توسط حوا در هبوط از بهشت عدن و آفریده شدن زن به جهت مرد. این‌گونه عوامل و نگرش، اصولاً در فضای تفسیری و حدیثی اهل سنت ارائه شده‌اند و مضامین احادیث مورد استناد او در روایات شیعی نفی می‌شود. با وجود این، حتی در فرض پذیرش مدعیات رفعت حسن، نتیجۀ این استدلال‌ها چنین می‌شود که زن و مرد در خلقت و آفرینش تفاوتی ندارند، هر دو توسط شیطان فریفته و از بهشت اخراج شده‌اند و هبوط کرده‌اند، بدون اینکه تفاوتی از این جهات میان آنها باشد. ولی مسئله این است که این نظریه، تساوی حقوقی - فقهی میان زن و مرد را اثبات نمی‌کند و قرآن احکام متفاوتی در این مورد و از جمله در ارث و قصاص بیان می‌کند.

در برخی متون زرتشتی به ویژه متون پهلوی، نخستین عهد الهی به پیش از آفرینش جهان مادی باز می‌گردد؛ در حالیکه در اوستا به چنین پیمانی اشاره نشده، همان‌گونه که نزد عرفای قبالای زوهری اعتقاد به عهد ازلی عمومیت دارد؛ ولی در تورات و تلمود به آن پرداخته نشده است. در قرآن​کریم نیز درباره نخستین عهد الهی سخن گفته شده که به عهد ألست مشهور است، و اکثر مفسّران آن را به پیش از آفرینش انسان بازمی گردانند. این جستار علاوه بر پرداختن به این موضوع به بررسی تحلیلی- تطبیقی نخستین عهد الهی در متون زرتشتی، قرآن و زوهر قبالاییان می‌پردازد؛ و نشان می‌دهد اعتقاد به چنین عهدی، به اهمیت پاسخ به سه پرسش اساسی انسان در خصوص مبدأ، هدف و مقصد آفرینش بازمی‌گردد؛ و زرتشتیان، قبالاییانِ زوهری و اکثر مسلمانان در اعتقاد به عهد ازلی و وجود پیشین ارواح، با یک‌دیگر هم عقیده‌اند؛ اما کارکردهای این عهد در هر آیین متفاوت  است. علاوه بر این، با آن که بحث عهد ازلی پیش از اسلام نیز میان ایرانیان زرتشتی رواج داشته؛ ولی خصوصیات هرکدام با توجه به اصول اعتقادی شان، متفاوت بوده است؛ و نگاه اسلام در این خصوص، بر دو آیین دیگر از نظر تأکید بر عقل، اخلاق و توحید برتری دارد.

عیسی(ع) در انتقـال پیام و مواعظ دینی و اخلاقی به‌وفور و هوشمندانه از زبان «تمثیـل» بهره برده است. اناجیل گواه آنند که او با کاربرد این زبان در روش تبلیغیِ «جدال أحسن» با فریسیان و بزرگان قوم یهود، پیروز میدان بوده و همچنین معارف بلند و دشوارفهمی را به پیروان انتقال داده است. پاره‌ای از آیات قرآن نیز نشان از استفاده عیسی(ع) از تمثیل در مواعظ اخلاقی و حکمی دارد. گسترهٔ بسیار و آرایشِ جای‌به‌جای تمثیل، نشان از راهبرد هوشمندانه‌ای است که با مهم‌ترین ویژگی‌های تمثیل، یعنی «حُسن تأثیر» و «ماندگاریِ» پیام در جان مخاطب و آینده‌نگری، پیوند دارد. این مسئله با توجه به رخدادهای پساصعودِ آن ‌حضرت رمزگشایی می‌شود. زبان‌شناسان از لحاظ تاریخی، ادبیات کتاب مقدس را با مرحلهٔ دوم زبانی، یعنی «تمثیلی»، هم‌زمان شمرده‌اند که نشان می‌دهد عیسی(ع) در تمثیل‌هایش تعمداً از زبان اسطوره‌ای و شعریِ مربوط به دورهٔ اول فاصله گرفته و مخاطب را به فهمی عمیق‌تر می‌رساند. بازشناسی روشمند آرایهٔ تمثیل در قرآن و کتاب مقدس، فصلی نو در شناخت بنیان‌های زبانیِ مشترک میان پیروان اسلام و مسیحیت و بالمآل پیوندهای فرهنگی و عقیدتی می‌گشاید.

حدیقه ‌الحقیقه حکیم سنایی در حدّ واسط قلمرو شریعت و طریقت قرار دارد. در این کتاب بنا بر روحیۀ شریعت‌مدار و زاهدانۀ سنایی، گناهان کبیرۀ شناختی (شرک و...) و گناهان کبیرۀ رفتاری (لِواط و...) نمود یافته و با توجه به طریقۀ عرفانی سنایی، هفت گناه اخلاقیِ آز، شهوت، کبر، بُخل، خشم، حقد، حسد به‌عنوان «هفت درِ دوزخ» معرفی شده است. بررسی و بازتاب انواع گناهان کبیرۀ شناختی، رفتاری و اخلاقی در حدیقۀ سنایی و به دست دادن زنجیرۀ علّی این گناهان با توجه به سرچشمه‌های قرآنی و روایی و حکمی آن و زمینۀ اجتماعی عصر سنایی، ما را به این حقیقت می‌رساند که هفت گناه کبیرۀ اخلاقی در کلام او زمینۀ علّی دیگر گناهان کبیرۀ شناختی و رفتاری هستند و این مهم در جای خود گره‌خوردگی شریعت و طریقت را در سبک حدیقۀ سنایی تبیین می‌سازد. بنابراین سنایی نه‌تنها به‌عنوان یک واعظِ زاهد و یک شاعرِ عارف، بلکه به‌عنوان یک منتقد جدی اجتماعی، با گناهان و رذایل اخلاقی عصر خود مبارزه می‌کند. این پژوهش در جای خود اهمیت و سازوکار عنصر اخلاق را در پیشگیری از گناهان در نظام عرفانی سنایی نشان می‌دهد.