جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع جامعیت و قلمرو موضوعی قرآن، از مهم‌ترین مباحث قرآنی است که از دیرزمان تا امروز در میان دانشمندان اسلامی و حتی مستشرقان غربی، موضوع بحث و گفت‌وگو بوده است؛ اینکه قلمرو موضوعی قرآن شامل چه مباحث و موضوعاتی می‌شود؟ آیا فقط مسائل عبادی، ارزشی و اخروی در قرآن مطرح شده است یا آنکه حوزه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی، دنیایی و آخرتی و حتی مسائل علمی و تخصصی، ازجمله علوم انسانی را نیز در بر می‌گیرد؟ به تعبیر دیگر رابطه قرآن و علوم انسانی چگونه است؟ آیا مباحث و مسائل علوم انسانی رایج در دانشگاه‌ها از قبیل مباحث حقوقی، سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، اجتماعی، و تاریخی، در قرآن بیان شده‌اند یا قرآن هیچ اشارتی به این مسائل ندارد؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، رویکردهای مختلفی وجود داشته و دانشمندان اسلامی و غیراسلامی پاسخ‌های متفاوتی داده‌اند. در این نوشتار، دیدگاه علامه مصباح یزدی درباره جامعیت قرآن و رابطه آن با علوم انسانی بررسی شده است. ایشان بر این باور است که رابطه قرآن و علوم انسانی، رابطه عموم و خصوص من‌وجه است و بسیاری از اصول و کلیات علوم انسانی در قرآن وجود دارند و با مراجعه به قرآن و استنباط و استخراج این اصول، می‌توان علوم انسانی مبتنی بر قرآن، تدوین و تولید، یا علوم انسانی کنونی را تهذیب و اصلاح کرد. درباره اسلامی‌سازی علوم انسانی مبتنی بر قرآن و منابع دینی، رویکردهای متعددی وجود دارند، مانند: رویکرد «استنباطی –استخراجی»، «تهذیبی -تکمیلی»، «تأسیسی» و... که علامه مصباح بر رویکرد «استنباطی- استخراجی» و «تنقیحی- تکمیلی» تأکید می‌ورزد.

آیات قرآن نشان از آن دارند که در تورات ذکر «معاد» آمده است؛ ولی در تورات موجود یادی از معاد نشده است. این نوشتار افزون بر بحث علمی که بررسی دیدگاه قرآن دربارة معادباوری یهودیت است، چرایی ذکر نشدن معاد در تورات فعلی را تحلیل می‌کند و آن به این شیوه است که تحلیل‌های مختلف دربارة توجیه عدم ذکر معاد در تورات را مطرح کرده، سپس دیدگاه برگزیدة خود را بیان می‌کند. دیدگاه برگزیده، تورات را عنوانی برای عهد عتیق و تمام کتاب‌هایی می‌داند که متن مقدس یهودی‌اند، ولی جزو عهد عتیق قرار نگرفته‌اند و با عنوان اپوکریفا و سوداپیگرافا، قانونی درجة اول اعلام نشده‌اند و با بررسی اجمالی برخی از این متون، ذکر معاد در آنها یافت شد. در نتيجة این دیدگاه برگزیده امید مي‌رود مطالبی را که قرآن به تورات نسبت داده است، ولی در عهد عتیق نیست، بتوان در کتب اپوکریفایی و سوداپیگرافایی یافت.

بر خلاف غرب که در آن مسئله رابطه علم و دین، به تعارض گزاره های دینی با نصوص مقدس منتهی شد، در جهان اسلام و جامعه اسلامی که قرآن کریم، همواره سرچشمه علوم و معارف بوده است و بر کسب علم و دانش، بیش از هر چیز دیگری در آن تاکید دارد، رابطه قرآن و علوم موجب شکوفایی تمدن اسلامی و پیشرفت علوم و فنون شده است. از مصداق‌هایی از این سخن، عبارت‌اند گزاره های متعدد قرآنی که با صراحت، به علم‌آموزی و ارزش علم و عالَم و ارتباط با طبیعت به عنوان راهی برای خداشناسی توجه داده است ( مانند آیات 31بقره،15و 16نمل،9زمر،26فاطر،1-5علق،5طارق،30 انبیا،...)؛ پیدایی تمدن اسلامی (و حتی زمینه‌های اولیه تمدن غربی) که باید آن را مرهون قرآن کریم دانست و به قول جرج سارتون برای درک کامل علت فعالیت مسلمان‌ها در رشته های علمی، باید به نقش محوری قرآن در زندگی آنها توجه کرد. (مقدمه ای بر تاریخ علم، ص46). بر همین مبنا نوشته حاضر در صدد است تا ضمن مروری بر تعاریف جامعه شناسی و تعیین جایگاه آن در میان علوم، به موضوع و اهداف و روش آن در مجموعه علوم انسانی اشاره کند. در ادامه، سپس بحث را در سه بخش اهداف و ضرورت، توجه به رابطه قرآن و جامعه‌شناسی، بیان ابعاد و تلقی‌ها در پیوند قرآن و جامعه شناسی تنظیم نماید. سرانجام با ارائه نمونه‌ای برگرفته از قرآن کریم، به عنوان موضوع‌ها و محورهای در حوزه مطالعات جامعه‌شناختی، بررسی بحث را تکمیل نماید تا در نتیجه، درآمدی هرچند ناچیز در خصوص علم جامعه شناسی و رابطه آن با قرآن کریم ارائه دهد و زمینه برای تلاش بیشتر صاحب‌نظران حتی در قالب نقد نوشتار فراهم آید.

ارایه الگو و نظریه‌‌پردازی در باب پیشرفت مبتنی بر اصول و مبانی خاصی است که هر مکتب و نحله فکری از منظر آنها به عالم و آدم نگاه می‌کند. هدف این تحقیق تبیین مبانی و اصول پیشرفت از دیدگاه قرآن است. برای نیل به چنین هدفی نخست تعریف از مفهوم پیشرفت بر اساس آیات قرآن ارایه گردیده و پس از آن، مبانی و مفروضات اساسی که از دیدگاه قرآن فرایند حرکت تکاملی جوامع را معین می‌کنند، مورد تأمل قرار گرفته‌‌اند. مبادی و پیش‌فرض‌های زیربنایی قرآن در باب پیشرفت در دو دسته‌ مبانی نظری و اصول عملی طبقه‌بندی‌ گردیده‌اند. ذیل مقوله مبانی نظری، پنج‌ مبنا شمرده شده که عبارتند از: نگاه توحیدی به عالم، پیوستگی دنیا و آخرت، هدایت و مراقبت ربانی، خلافت و کارگزاری انسان، و تسخیر طبیعت برای انسان. از این مبانی هست‌شناسانه، اصول راهنما یا قواعدی مشتق می‌شوند که در سطح عینیت نظام‌کنش افراد و سیر جوامع را هدایت می‌کنند و این قواعد که اصول عملی نام گرفته‌اند، ذیل عنوان‌های: تربیت معنوی، عقلانیت پرمایه، عدالت اجتماعی، ایثار و فراتر رفتن از خود، استفاده شاکرانه از نعمت‌ها، حق عمران طبیعت، صورت‌بندی شده‌اند. این پژوهش، بنیادی است و برای تجزیه و تحلیل آیات از روش تحلیل محتوا و اسنادی استفاده شده است.

یکی از زمینه‌های ضروری ارایه الگو اسلامی ایرانی پیشرفت، در حیطه روابط اجتماعی قرار دارد؛ زیرا پیشرفت در جامعه دارای چندین بعد مهم و اساسی است و روابط اجتماعی انسانی بر گرفته از قرآن و روایات، یکی از شاخصه‌های پیشرفت در جامعه اسلامی به شمار می‌رود. برای دست‌یابی به الگوی روابط اجتماعی بر مبنای قرآن، ضرورت دارد تا با بهره‌گیری از آیات و روایات مربوطه، الگوهای رفتاری قابل ارایه به جامعه تدوین شود. بنابراین با روش تحلیل و بررسی تفسیری آیات قرآن کریم می‌توان الگوهای کاربردی را در حیطه روابط اجتماعی به اجتماع عرضه نمود. به این منظور پنج الگوی رفتاری از آیات قرآن کریم به دست آمد که البته امکان گسترش آن به میزان بیشتری از آیات نیز وجود دارد. در این میان برتری الگوهای قرآنی که مطابق سرشت انسانی افراد اجتماع می‌باشد به روشنی قابل اثبات است؛ تا با تبلور فرهنگ قرآنی در جامعه، پیشرفت حقیقی حاصل شود.

تحول در علوم انسانی در جوامع اسلامی نیازمند تحولات روش‌شناختی در جهت تولید و یا کشف نظریه‌های اسلامی است. برغم این اهمیت هنوز یک روش‌شناسی کامل به‌خصوص برای استخراج نظریه‌های اجتماعی قرآن کریم از سوی اندیشمندان اسلامی ارائه نشده است. هرکدام از روش‌های موجود دارای مزیت‌ها و کاستی‌هایی است. به‌همین دلیل استفاده از ظرفیت‌های مثبت هرکدام از روش‌های موجود ضرورتی انکارناپذیر است. در باب روش‏ شناسی فهم قرآن، شهید سیدمحمدباقر صدر و توشی‏هیکو ایزوتسو، دیدگاه‏های بدیعی را مطرح ساخته‏اند. ایزوتسو با طرح مباحث معناشناسی نوین در ارتباط با فهم نصوص دینی افق‏های جدیدی در باب فهم و تفسیر قرآن گشود. شهید صدر نیز با بنیان‌نهادن فقه نظریات و طرح روش‏شناسی موضوعی یا واقع‏گرا، زمینه تحول اساسی نه تنها در روش‏ شناسی فهم قرآن بلکه در علوم انسانی در کلیت آن ایجاد کرده است. دیدگاه این دو متفکر به‌تنهایی دچار کاستی‌هایی است؛ اما مباحث آن‏ها به‌طرز جالب توجهی همدیگر را تکمیل می‏کند. این مقاله با روش مقایسه‌‌ای متوازن پیوسته و با ترکیب نظریات شهید صدر و ایزوتسو، الگویی روش‏ شناختی کارآمد‏تری در زمینه اکتشاف نظریه قرآن ارائه می‌کند.

در دوران معاصر با بروز مشکلات اجتماعی ناشی از تحولات دوران جدید، برخی اندیشمندان مسلمان، بر آن شدند به تبیین اندیشه اقتصادی اسلام با محوریت آموزه‌های اقتصادی قرآن کریم بپردازند. در این میان برداشت‌های متفاوت از ماهیت تفسیر اقتصادی قرآن کریم، سبب بروز اختلافاتی در تبیین آموزه‌های این کتاب آسمانی گشته است. از این رو مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به تبیین ماهیت و تمایز تفسیر اقتصادی قرآن کریم با سایر گرایش‌های تفسیری پرداخته و جایگاه علوم اقتصادی در رویکردهای مختلف تفسیر قرآن کریم را روشن می‌سازد. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، علوم اقتصادی معاصر فاقد قواعد کلی تغییرناپذیر است و بر روش تفسیر برای کشف معانی آیات قرآن کریم تأثیر چندانی ندارد؛ اما در شرح معانی و یافتن مصادیق آن به عنوان گرایش تفسیری می‌تواند تأثیر گذار باشد. همچنین تفسیر اقتصادی با سایر گرایش‌های تفسیر در موضوع، اهداف و غایات و همچنین در شرایط اختصاصی مفسر، تمایز دارد. رویکردهای مختلف توصیفی، تبیینی، خرد، کلان، هنجاری و سیستمی، نیز می‌تواند در ذیل این گرایش به تبیین بهتر آموزه‌های اقتصادی قرآن کریم کمک شایانی نماید.

قرآن و عترت دربردارنده چارچوب تمام نیازمندی‌های انسان و جامعه بوده و دارای نظام معرفتی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است که در صورت به‌کارگیری آن‌ها می‌توان به هدف آفرینش انسان (خلیفه‌اللهی در زمین) نزدیک شده و با گسترش عدالت موردنظر قرآن و عترت، به رفاه عمومی و پیشرفت در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و... دست یافت. در قرآن، اصول و شاخص‌های پیشرفت جامعه در ابعاد و حوزه‌های متعدّد بیان‌شده است. با توجه به اینکه هدف از نگارش این مقاله استخراج عوامل پیشرفت در حوزه‌های زندگی فردی و جمعی در اجتماع اسلامی است با این توصیف در این مقاله نویسنده درصدد است، با استفاده از روش تحلیل اسنادی از روش‌های تحلیل کیفی به بررسی عوامل پیشرفت در جامعه اسلامی بپردازد و در این راستا به تشریح موارد تأثیرگذار در حوزه‌های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که شاخصه‌های مهم پیشرفت است، پرداخته است؛ و بخشی از این علت‌ها و عوامل را برشمرده و با توجه به آیات قرآن کریم و استفاده از کلام آسمانی وحی الهی و دیدگاه مفسران و صاحب‌نظران به‌اجمال آن‌ها را مورد ارزیابی قرار داده است. با توجه به توصیف‌های فوق، نویسنده در این پژوهش درصدد پاسخگویی به این پرسش اساسی است که عوامل پیشرفت جامعه اسلامی از منظر قرآن کریم چیست؟

بحث رابطه قرآن و فرهنگ زمانه و نوع تعامل میان آن دو، از مسائل نوپدید قرآن‌پژوهی در دو حوزه معرفتی جهان اسلام و دنیای غرب است. در این میان، اندیشه‌ی تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه درواقع، سرشت وحیانی، الگو و شاخص‌بودگی قرآن بر سایر منابع معرفتی مسلمانان را نشانه رفته است. پذیرش یا انکار تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه، تأثیر مستقیم بر صلاحیت و عدم‌صلاحیت مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه‌های دانش بشری، ازجمله علوم انسانی دارد. مرجعیت علمی قرآن، آنگاه محقق می‌شود که تمامی گزاره‌های قرآن از دستبرد افکار و اندیشه‌های بشری، سالم، از قطعیت صدور بهره‌مند و از حجیت لازم و اعتبار کافی برخوردار باشد. این نوشتار، به دنبال تبیین و توصیف چگونگی چندگانگی تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، و درنهایت، اثبات حجیت و دوام مرجعیت علمی قرآن برای علوم انسانی است؛ که با روش تحلیلی ـ توصیفی، با استناد بر آیات قرآن و نقد و بررسی آراء قرآن‌پژوهان صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش آشکار می‌سازد که در بحث از انواع تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، از میان سه دیدگاه موجود، انکار مطلق بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن؛ تأثیرپذیری قرآن از واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی عصر نزول؛ و برخورد فعال و هوشمندانه قرآن در برابر عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه؛ تنها دیدگاه سوم از منطق روشن، قدرت استدلال و استناد کافی برخوردار است. طرفداران این دیدگاه استدلال می‌کنند که عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه در قرآن بازتاب یافته‌اند؛ اما این بازتاب با سه رویکرد پذیرش، پیرایش و نکوهش و با سه نوع تعامل اثباتی، سلبی و اصلاحی همراه بوده است. بر این نوع تعامل، پیامدهای مثبت و متعددی مترتب است که اثبات وحیانی بودن سرشت قرآن، مصونیت متن و محتوای قرآن از افکار و اندیشه بشری و درنهایت، اثبات حجیّت و دوام و بقای مرجعیت علمی قرآن برای سایر علوم و معارف بشری، ازجمله علوم انسانی، تنها بخشی از پیامدهای این نوع تعامل است.

انسان از دیرباز در جهت کشف حقیقت از روش‌های گونه‏گون و بسیاری بهره‏ برده است. با گذر زمان و رشد و انسجام یافتن تفکر انسانی، برخی از این روش‏ها گزینش و پذیرفته شد و به‌عنوان پارادایم یا همان چارچوبه‌های ذهنی، فکری و فرهنگی، معیار کشف و سنجش حقیقت قرار می‏گیرد. در حال حاضر صاحب‌نظران علوم انسانی با توجه به سه نوع پارادیم اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی و انتقادی به تحلیل، استنباط و توصیه‏ علمی می‏پردازند. پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن آیات قرآن کریم به بررسی پارادایم‏های رایج در علوم انسانی پرداخته است و با توجه به بینش قرآن کریم درباره انسان، آن‏ها را در بوته نقد و بررسی قرار می‏دهد. پارادایم قرآنی از رویکردهای مختلف انسان شناخت متناسب باانگیزه‌های انسان‌ساز بهره برده و گونه‏ای خاص از پارادایم فکری را سامان داده است؛ هرچندکه میان پارادایم‏های موجود و پارادایم قرآنی نقاط مشترکی مشاهده می‏گردد. این پژوهش اثبات می‏کند که پارادایم برخاسته از مبانی قرآنی می‏تواند به‌عنوان چارچوبه‏ای مشخص و مستقل معیار استدلال و استنباط‏های علمی در حیطه علوم انسانی قرار گیرد. اثبات این مدعا با بیان نمونه‏هایی کاربردی و نظری به همراه پیشنهادهای پژوهشی دیگر در ادامه این نگاره آمده است.