جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل، شأنی از شئون آدمی است که از طریق آن، هم کسب معرفت و هم عمل می کند. ایمان، تصدیقی قلبی به خداوند عالم است که علاوه بر آنکه چشم انداز جدیدی از عالم و آدم فراهم می آورد، انسان را به اطمینان و آرامشی درونی سوق می دهد. اما دو سؤال پیش می آید، اینکه دو عنصر عقل و ایمان چه رابطه ای با هم دارند؟ و آیا اعتماد به یکی از این دو ما را از دستیابی به دیگری بی نیاز می کند؟ نوشتار حاضر، به بررسی این مسئله از دیدگاه دو متفکر بزرگ اسلامی پرداخته که در اندیشه یکی از آنها صبغه ایمان گرایی و در دیگری عقل گرایی بارز تر است. غزالی ایمان را ارزشمندتر از عقل می داند؛ وی گرچه عقل نظری را پذیرفته، آن را در درک و فهم دین ناتوان دانسته است. به همین دلیل، حتی ایمان مردم عوام را به عقل فلسفی ترجیح می دهد. اما ملاصدرا، گرچه به محدودیت های عقل اشاره می کند، به مباحث عقلانی در حوزۀ دین بسیار ارزش می دهد و ایمان را نیز نه تنها مغایر با عقل ندانسته، بلکه آن را نوعی علم و تصدیق معرفی کرده است. در این مقاله پس از بیان تفصیلی دیدگاه های این دو اندیشمند درباره عقل و ایمان، ضمن ارزیابی، نقد و بررسی آنها، به مقایسه تطبیقی این دو دیدگاه می پردازیم.

چکیدهبرخی این مسأله را مطرح می کنند که دین هیچ گرهی از گره های بشر معاصر را نمی گشاید و این هنر، صنعت و تکنولوژی است که مشکلات بشر امروزی را حل نموده و خدماتی به انسان ارائه می دهد و سلامت و رفاه را برای جامعه انسانی به ارمغان می آورد. در حالی که این عقیده نادرست بوده و باید گفت که دین در حوزه های مختلفی همچون ارائه جهان بینی کلی، معنابخشی به حیات انسان، معرفی حیات پس از مرگ، ارائه مواجید عرفانی و ضمانت اجرایی برای اخلاق، خدمات و حسنات بی بدیلی را ارائه می کند که از عقل، هنر و تکنولوژی منهای دین هرگز چنین خدماتی برنمی آید. انسان مومنی که دارای جهان بینی صحیح اسلامی می باشد، در اثر شکست ظاهرى ناامید نمى‏شود، زیرا خداوند را ناظر بر عمل خویش مى‏داند. همچنین اشخاصی که زندگی مذهبی دارند معتقدند این دنیای محسوس ارزش و معنای خود را از آن عالم غیب دریافت می‌کند. و این همان کارکرد دین در معنابخشیدن به زندگی بشر است که او را از پوچ‌گرایی می‌رهاند. از سوی دیگر هرچه برنامه های عملی و نظام اعتقادی یک مکتب بتواند زمینه های تحقق تجربه های عرفانی ناب تری را فراهم کند، آن مکتب عرفانی برتر است. اهمیت این موضوع زمانی نمود بیشتری می یابد که بدانیم ناتوانی در بیان مفاهیم متعالی دین و کوتاهی در تبیین مفاهیم دینی، از جمله آفاتی است که دین و دین داری را تهدید می کند. علاوه بر آن نقش مهم دین در اخلاق را می توان در اجرا و به مرحله ظهور رسیدن اخلاق دانست که این مهم از طریق اعتقاد به خداوند و معاد، معرفی الگوهای اخلاقی و ... امکانپذیر خواهد بود.

برخی از محققان، مطهر بن طاهر مقدسی (د. پس از 355 هـ) مولف کتاب البدء و التاریخ را «خردگرا» و «معتزلی» دانسته اند و برآن اند که البدء کتابی است تاریخی - فلسفی، زیرا نمونه های خردگرایی در این کتاب از نظر ظاهری و کمی قابل توجه است؛ به علاوه مقدسی از واژه «عقل» در استدلال های کلامی چون اثبات مباحث نبوت و شریعت و در تحلیل مضامین اخبار تاریخی فراوان استفاده کرده و هر جا که مناسب دیده، به آراء فلاسفه یونانی و بزرگان خردگرای معتزله استشهاد کرده است. در این مقاله، پس از بررسی مباحث معرفت شناسی، فلسفی و روش نقد اخبار او در کتاب مزبور، این پرسش را مطرح می سازد که خردگرایی و استدلال های عقلانی مقدسی چه جایگاهی در نقد گزارش ها و اخبار تاریخی کتاب دارد؟ سرانجام، بدین پاسخ دست یافته که مقدسی برخلاف پندار عموم محققان پیوسته میان دو جریان عقل گرایان و نص گرایان در تردید و تردد است؛ از این رو، به رغم تاکیدهای مکرر بر عقل گرایی گزارش های تاریخی وی تفاوت بایسته ای با دیگر نوشته های روایی - تاریخی هم عصر خود ندارد.

در بحث پردامنۀ «عقل و نقل»، که گاه با عناوین دیگری چون «عقل و وحی» یا «عقل و دین» نیز از آن یاد می‌شود، چهار نظریۀ معروف با یکدیگر رقابت می‌کنند: اصالت عقل، اصالت نقل، تقدم عقل، تقدم نقل. در این جستار، ضمن تشریح محل نزاع و و دیدگاه هر یک از قائلان به چهار نظریۀ مذکور، استدلال شده است که هیچ یک از آنها قابل دفاع نیست و باید در پی نظریه‌ای بدیل بود. نگارنده نظریه‌ای را با عنوان رویکرد گفتگویی و توافقی میان عقل و نقل یا، به تعبیری فنی‌تر، دیالکتیک هرمنوتیکال عقل و نقل طرح کرده است و به کمک برخی مبانی هرمنوتیک فلسفی به تبیین آن پرداخته است. این دیدگاه از نواقص چهار دیدگاه یادشده خالی است. به عقیدۀ نگارنده، دیدگاه مطرح‌شده در سلوک فکری فیلسوفان صدرایی و از همه مشخص‌تر در ملاصدرا دارای سابقه و پیشینه است، هرچند نه با این عنوان و آوازه.

نام کامل کتاب «الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة و الفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة» است. کتاب حاضر از جمله آثار شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان، از چهره‌ های سرشناس علمای شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری است. شیخ مفید در این کتاب به رد عقاید کلامی معتزله پرداخته و در آن، فرق میان شیعه و معتزله را در مسائل عقیدتی مطرح نموده است. شیخ مفید با نگارش این کتاب بسیاری از مباحث جنجال برانگیز کلامی و عقیدتی آن دوران را نقد و بررسی کرده و عقیده شیعه را در مورد آن، همراه با استدلال‌ های عقلی و شرعی آورده است. شیخ مفید در این کتاب به شکلی زیبا میان حکم عقل و شرع جمع کرده و با استدلال‌ های عقلی و استوار خود و استناد به حکم شرع و آیات قرآن و روایات معتبر ائمه معصومین علیهم السلام، که همان سخن رسول خدا صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله‌ و سلّم است، به رد عقاید معتزله و بیان عقاید شیعه پرداخته است. شیخ مفید پاسخ بسیاری از تهمت‌ هایی که به شیعه می‌ زنند را در این کتاب داده و با روایات معتبر سابقه شیعه در التزام به بحث‌ های علمی که متکی بر فکر و نظر است را در سایه سخنان گهربار پیامبر و ائمه علیهم‌ السّلام به اثبات رسانده است. در ادامه، شیخ مفید به روایات معتبر و آیات قرآنی که امر به تدبر و تفکر و استفاده از عقل و علم و دانش دارد اشاره می‌ فرماید.

این مقاله به اختصار به بحث رابطه عقل و دین و نگرش عقلانی به دین می پردازد و درصدد است تا بیان کند که عقل از آنجا که نقش مصباحی دارد می تواند با پرتو افکنی خود بر مسائل دینی به روشن سازی آن کمک کند. در عین حال ما باید هم حجیت ذاتی عقل را مورد توجه قرار دهیم و هم قلمرو ایمان و عقل را تفکیک کنیم تا سرنوشت دین را به مکتبی فلسفی گره نزنیم.

این مقاله برآن است راه­ حل تعارض میان عقل و دین را از دیدگاه ابن­رشد و ملاصدرا به دست دهد. در نگاه هر دو فیلسوف، هیچ تعارض واقعی میان عقل و دین وجود ندارد و برای رفع تعارض ظاهری تأویل به عنوان راهکار مطرح شده است. ابن­رشد با تعیین اصول و مبانی برای تأویل و نتیجه حاصل از آن، یعنی همزیستی مسالمت‌آمیز مذاهب مختلف اسلامی و نیز عالمان دینی (فیلسوفان و متکلمان)، نظری جدید ارایه کرده است. ملاصدرا نیز با تاکید بر مبانی‌ای همچون «اصالت وجود و ذو مراتب بودن آن»، «حرکت جوهری»، و «اتحاد عاقل و معقول» ضرورت تأویل را به صورت کلی تبیین کرده است. پایه کار ابن­رشد عقل­گرایی است، در حالی­که ملاصدرا هم به روش­های فلسفی و هم به روش­های عرفانی توجه می­کند.

بحث از ماهیت عقل، و نقش و جایگاه آن در فهم و تنسیق عقاید و نیز نسبت عقل با وحی و سنت نبوی از مهم‌ترین مسائل کلامی است، از دیرباز تا کنون، که دو دیدگاه عقل‌گرایی و نص‌گرایی را در بین عالمان دینی به وجود آورده است. در این میان، اندیشه فیض کاشانی همواره با ابهام همراه بوده است. عده‌ای با تکیه بر برخی کتاب‌های او، همچون عین‌الیقین، انوار‌الحکمه و اصول المعارف، که همسو با عقل‌گرایی به نگارش درآمده‌اند او را عقل‌گرا معرفی نموده، عده‌ای دیگر با تکیه بر برخی دیگر از کتاب‌های او، همچون المعارف، وافی، شافی و نوادرالاخبار، که همسو با نص‌گرایی است او را نص‌گرا معرفی می‌کنند. تحقیق حاضر با عنایت به تمام آثار به جا مانده از این اندیشمند قرن یازدهم عقل‌گرایی او را در حوزه عقاید به اثبات می‌رساند.

پس از ورود فلسفه یونانی و شکل گیری فلسفه اسلامی، مسأله و دغدغه اصلی متفکران مسلمان نسبت سنجی بین یافته های عقل بشری و آموزه های وحیانی و دینی، و رفع برخی تعارض ها بین آنها بوده است.ازاین رو، اندیشمندان مسلمان در این زمینه دچار اختلاف نظر شده، و هر دسته و گروهی کوشید تا به نحوی این مسأله را حل کند. البته عده ای در درون تمدن اسلامی، از همان ابتدا، صورت مسأله را پاک نموده، و به بی نیازی عقل بشر به وحی و دین حکم دادند. محمد ابن زکریای رازی از این دسته است. گروهی دیگر، یافته های عقل بشری از جمله علوم یونانی را تقسیم بندی کرده، و تنها آنهایی را که به نظرشان با مبانی دینی در تضاد نبود پذیرفتند. ابوحامد غزالی از این گروه است.اما دسته دیگری کوشیدند تعارض های به وجود آمده بین برخی از آموزه های دینی و عقل بشری را رفع کنند. ابن رشد از این دسته است. او تلاش کرده تا در ادامه کارهای دیگر فلاسفه و متفکران مسلمان، مسأله را به صورت تفصیلی مطرح و راه حل نهایی را ارائه دهد. اگر یافته های عقل بشری را به دو حوزه نظری و عملی تقسیم نماییم، فلاسفه ومتکلمان، بیشتر در جهت رفع تعارض در حوزه نظری تلاش کرده اند. این در حالی است که فقها عهده دار امور عملی بوده اند. از همین جا اهمیت چهره ابن رشد که هم فیلسوفی برجسته، و هم فقیهی شاخص و صاحب نظر در فقه اهل سنت و نیز فقه مقارن (تطبیقی)، و علاوه بر اینها عهده دار منصب قضاوت بوده است، و با این تعارض ها هم در حوزه نظری و هم در حوزه عملی مواجه می شده، آشکار می گردد. از این رو، در این پژوهش تلاش شده، با سیری در اندیشه های این فیلسوف و فقیه بزرگ مسلمان، مسأله نسبت بین فلسفه و دین در حوزه عملی، و به ویژ سیاست بررسی گردد.اکثر پژوهشهایی که درباره ابن رشد صورت گرفته، اندیشه های او را در حوزه حکمت نظری دنبال کرده و کمتر به مباحث مربوط به حکمت عملی پرداخته اند. از آنجا که ابن رشد علاوه بر فیلسوف، فقیهی برجسته نیز بوده است، مطالعه اندیشه هایش در حوزه عملی به ویژه سیاست از اهمیت بسیاری برخوردار است. همچنین یکی از مفروضات اصلی این تحقیق آنست که مسأله اصلی برای ابن رشد برقراری هماهنگی و سازگاری بین حکمت و شریعت بوده است. بنابراین، بررسی رویکرد او برای ایجاد سازگاری بین فلسفه و دین (حکمت و شریعت) در حوزه عملی ارزشمند خواهد بود. ابوالولید، محمد بن احمد بن رشد اندلسی فیلسوف و فقیه بزرگ قرن ششم هجری در زمان و مکانی می زیست که حیرت و سرگردانی در کسب معرفت از مشخصه‏های آن بود. این مسأله باعث شده بود که فیلسوفان آن دیار، تعیین نسبت میان مردم و عقل و شرع را در دستور کار خود قرار دهند و جایگاه و وظیفه عامه مردم، فیلسوف، متکلم و فقیه را در نسبت با حقایق دینی تعیین کنند.طی دو قرن مبارزه میان فقها، متکلمان و فلاسفه، به علت نفوذ سیاسی فقها در دولت مرابطین و دولت موحدین، پیروزی ظاهری از آنِ فقها بود. فتاوای تکفیر آنها متوجه فلاسفه بود. با این وجود، در عهد موحدین، فلسفه بزرگ‏ترین دستاورد خود یعنی اثبات هماهنگی بین عقل و شرع را به دست آورد. این اندیشه در آثار ابن رشد به طور بسیار گسترده مطرح شد.