جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنیانگذاری حکومت صفویه مرهون همراهی صوفیان قزلباش با سرسلسله صفویه بود و تداوم تکیه این خاندان به حمایت قزلباشان، می‌توانست به برتری اندیشه صوفیان غالی بر پیروان تشیع بیانجامد. پیروان طریقت صفوی، تصویری ماورایی از شاه ترسیم می‌کردند که با نظریه نیابت‌عامه فقیهان برای اداره امور در عصر امام غایب، همخوانی نداشت. این نگرش از آغاز صفویه تا روی‌کار آمدن شاه‌عباس‌اول، تحول یافت و سرانجام به تغییر پشتوانۀ مشروعیّت شاه از طریقت به شریعت انجامید. هدف این مقاله تحلیل چگونگی چرخش سیاست مذهبی شاه‌عباس است و سئوال اصلی این که علل تغییر نگرش مذهبی صوفیانه به شیعیانه در دورة شاه‌عباس چه بودند؟ چنین فرض می‌شود که این تحوّل در دورة شاه‌عباس شدّت گرفت و نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که چرخش سیاست مذهبی شاه‌عباس، به دلیل تقویت علما به‌عنوان نمایندگان شریعت بود و رویکرد این مقاله تأکید بر تحوّل در سیرتاریخی جریان تشیع و تصوف است که سرانجام تعامل بین آنها را به تقابل کشانید.

کتاب های مشتمل بر موضوعات مربوط به انساب و رجال را می‌توان از جمله منابع مهم در پژوهش‌های تاریخی به معنای عام و تاریخ فرق اسلامی در معنای خاص به شمار آورد. «الأنساب» سمعانی (د.562 ق) در شمار مهم‌ترین آثار در این زمینه است. در این مقاله کوشیده‌ایم گزارش‌های سمعانی را درباره شیعیان با توجه به اوضاع و احوال پریشان سیاسی زمانه او و برخوردهای فرقه‌ای در این دوران، بررسی و تحلیل کنیم. با وجود سیاست ضد شیعی سلجوقیان (حک: 429-590 ق)، سده 6 ق در واقع دوران گسترش آموزه‌های شیعه بود. گزارش‌های سمعانی درباب عقاید فرق به ویژه غالیان را می‌توان نشانه‌ای از نگرانی عمومی اهل‌تسنن درباره نفوذ این عقاید در دستگاه حکومتی و عامه مردم تلقی کرد. وی از میان فرق گوناگون و پر شمار شیعه، بیشتر به امامیه و زیدیه توجه کرده‌است. با آنکه سمعانی با شماری از شیعیان ارتباط مستقیم داشت، آنچه از شخصیت‌ها و عقاید شیعیان به دست می‌دهد، متأثر از دیدگاه‌های پیشینی[1] است که در تصویرسازی کلی از تشیع در سده 6 ق و حتی سده‌های بعد، نقشی بسزا داشته است.

درباره تشیع مطالب زیادی از سوی مستشرقین نوشته شده است. نویسندگان خارجی به دلیل نگرششان از بیرون به جامعه اسلامی وفرهنگ تشیع ومقایسه ارزشها و آداب و رسوم ایرانی به عنوان بزرگترین مرکز تشیع وفرهنگ شیعه با فرهنگ خودشان و پی بردن به تفاوتهای جامعه خود با جامعه الگو و ذهنیت غربی و غیرشیعی خود به توصیف و تحلیل جامعه ایرانی پرداخته اند. در پایان نامه حاضر سعی شده است بخشی از نگاه و قرائت نویسندگان غربی دو قرن اخیر که در فرهنگ تشیع مطالعه و تحقیق کرده اند، یعنی عوامل موثر درگسترش تشیع درایران و لبنان عصر صفوی بخصوص نقش جبل عامل در این فرایند را مورد بررسی قرار دهیم ونیز به این سوال پاسخ دهیم که سیمای تشیع وشیعیان در آثار اینها چگونه ترسیم شده است. البته باید توجه داشت مستشرقین ونویسندگان غربی مطالعات وتحقیقات خود را بیشتر از طریق نوشته های سفرنامه نویسان بخصوص سفرنامه های عهد صفویان بدست آورده اند و از آنجاییکه این سفرنامه ها بیشتر بصورت میدانی ومشاهده افراد درمحله ها بدون درنظرگرفتن اعتقادات حقیقی شیعه درنزد عالمان انجام میگرفت برداشت ناقصی ازتشیع میشد و این اطلاعات را به عنوان اعتقادات شیعه سندسازی میکردند.این آثار دراین دوران هرچند علمی وروشمند تلقی نمیشد اما در بررسی های علمی و تحقیقی جدید و معاصر بسیار مورد استفاده قرار میگیرد. بنابراین باید سفرنامه های دوران صفوی ازجمله سفرنامه های پیترو دلاواله ، انگلبرت کمپفر ، ژان باپتیست تاورنیه، شاردن ونیز دیگر سفرنامه های غربی به خوبی مورد ارزیابی قرار بگیرد ؛ همچنین انگیزه های سیاسی و متعصبانه وارائه قضاوتهای کلیشه ای در مورد تشیع ازدید این نویسندگان نیز مورد مطالعه میباشد ودر نهایت عوامل گسترش تشیع در ایران و جبل عامل ازجمله عوامل سیاسی و نقش حاکمان، نقش سادات علوی و علمای شیعی و نیز کشش وجذابیت خود مذهب تشیع در این توسعه از دید این نویسندگان مورد ارزیابی و بررسی قرار میگیرد

هاینس هالم متولد1942درشهر«اندرناخ» آلمان است. محورمطالعات و تحقیقات اوتاریخ اسلام و شیعه است. اودرباره ی شیعه تحقیقات زیادی انجام داده است به طوری که می توان گفت دراین مورد درآلمان منحصر به فرد است. کتاب تشیع که به نقد و ارزیابی آن پرداخته شده از جمله تالیفات این اسلام شناس آلمانی است. کتاب او شامل پنج فصل است که با دیدگاهی عمومی درباره تاریخ تشیع و به منظور شناخت هویت تاریخی شیعه در اسلام نگاشته شده است.برداشت مولف از تشیع و گستره تحقیق او تشیع به مفهوم عام آن بوده است. بنابراین ضمن بررسی علل، عوامل و خاستگاه اندیشه شیعی در اسلام به بررسی سیر روند‌ها، جریانها و گرایش‌ ‌های مختلف فرق شیعه پرداخته است. و علل شکل‌گیری جنبش‌ها و جریان‌ها و فرق شیعه را در اشکال مختلف آن اعم از فرق غالی، تشیع سیاسی و تشیع امامی و اثنی عشری، تشیع اسماعیلی و زیدی را به عنوان مهمترین جریانهای فکری شیعه مورد توجه قرار داده است و به تحلیل و بیان آراء یا عقاید و افکار آنان نشسته است. به طور کلی ساختار این تحقیق شامل چهار فصل است. فصل اول بررسی کلیات تحقیق است، فصل دوم به بیان مباحث اعتقادی پرداخته و فصل سوم بیان مباحث تاریخی و فصل آخر و پایانی کتاب مباحث سیاسی- اجتماعی است. کتاب تشیع اثر هاینس هالم بیشتر از منظر اهل سنت به شیعه پرداخته و منابع متقنی نداشته است، بیشتر یکسو نگری کرده است و به آموزه های عقلانی تشیع توجه اندکی کرده است.

با توجه به اینکه شیعه یکی از مهمترین مکاتب اعتقادی ؛ فکری ؛ کلامی و سیاسی از مکاتب اسلام است و از ابتدای ظهور اسلام تا عصر حاضر ؛ در طول این تاریخ 1400ساله حضوری بسیار پررنگ در عرصه های گوناگون اعم از فکری و کلامی و ... داشته و حتی این حضور بحدی در عالم اسلام گسترده بوده که منجر به تشکیل چندین حکومت بر اساس این اعتقاد فکری و کلامی گردیده است.هدف از این تحقیق نه پرداختن به متن مباحث کلامی و نه ورود به نزاع میان طرف های این گونه مباحث است و نه در پی آن است که نظریه و فرضیه ای را بر کرسی بنشاند و یا نظریه ها و فرضیه هایی را ابطال کند بلکه ارائه یک تحلیل و تحقیقی بی طرفانه از باور عمومی ای که اکنون درباره این موضوع وجود دارد است به گونه ای که خوانندگان بتوانند از رهگذر مطالعه این اثر به برداشتی کلی در این عرصه دست یابند. اکنون پرسش اصلی این است که دیدگاه پژوهشگران و علما مطرح متقدم و متاخر و همچنین مستشرقان درباره به وجود آمدن مذهب تشیع چیست؟ زمینه و علت پیدایش این مذهب و تطور و توسعه آن از نظر آنان بر چه امری استوار است؟ و دلیل اصلی این اظهار نظر از سوی آنان چیست؟ به همین خاطر، در این پژوهش تلاش بر این است تا دیدگاه پژوهشگران و علما مطرح متقدم و متاخر و همچنین مستشرقان معاصر غیر مسلمان در این باره مورد بررسی و نقد قرار گیرد.روش متداول در این رساله روش متداول سبک تحقیقات تاریخی یعنی توصیفی ؛تحلیلی میباشد ؛ که هم به چراها و هم به چگونگی ها در کنار یکدیگر پاسخ میگوید و پس از بررسی متون و مطالعه منابع و اسناد مرتبط با موضوع مورد نظر ؛ اطلاعات و داده ها را به صورت فیش برداری جمع آوری کرده و در ارتباط با سوالات اصلی و فرعی و موضوع پژوهش مورد نظر پس از توصیف و تجزیه و تحلیل به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد ارائه میگردد.در این پژوهش از پرداختن به مباحث اعتقادی و کلامی پرهیز میگردد و تنها سعی دارد به یک تحلیل و تحقیقی بی طرفانه از روند تاریخی ای که درباره این موضوع وجود داشته پرداخته میشود و به صورت تخصصی؛ چند و چون و کیفیت موضوع اندیشه های پیرامون ظهور و تطور تشیع تا پایان قرن چهارم (ه.ق) را رسیدگی میکنیم. چون تحقیق در پی نقد و بررسی مهمترین نظریات در این حوزه بوده ؛ ضعف ها و قوت های هرکدام از نظریات از منظر تاریخی بررسی گردیده و هیچدام از نظریات مطرح شده به صورت کامل رد و یا بصورت کامل مورد پذیرش قرار نگرفته است . کلید واژه ها : اسلام ؛ شیعه ؛ فرقه های شیعه ؛ مستشرقان ؛ روایات و احادیث شیعه ؛ علماء شیعه ؛ شیخ کلینی ؛ شیخ طوسی .

عرفان اسلامی در طول تاریخ خویش از شخصیت‌ها و اندیشمندان عارف و حکیم و آثار و منابع غنی برخوردار بوده و هست. در میان این عالمان عالم و عامل، عده‌ای جامعیت بیشتری داشته و در علوم مختلف اسلامی صاحب‌نام و صاحب اثر بوده‌اند. از مهم‌ترین این شخصیت‌ها می‌توان از ابن عربی یادکرد که با بنیان گذاشتن عرفان نظری نقش بسیاری در ترویج و رشد عرفان داشت. ایشان که به‌عنوان شیخ اکبر و پدر عرفان نظری در اسلام معروف است جایگاه ویژه‌ای دارد که ضرورت دارد همه نسل‌ها با آثار و احوال، توصیه‌ها و رهنمودهای آن آشنا شوند. محی‌الدین از چند جهت در حوزه عرفان شخصیتی برجسته و منحصربه‌فرد است. اول آنکه تا قبل از او عرفان فقط عرفان عملی و سیر و سلوک بود. نکته دوم اینکه پیش از ابن عربی اگرچه سخنانی درباره هستی‌شناسی یا وجود شناسی مطرح می‌شد اما آن حکم غالب و اساسی در عرفان‌ها وحدت شهود بود. نکته سوم از مختصات ابن عربی است این است که برای سلوک الی الله و رسیدن به آن وحدت حقه حقیقی، به‌گونه‌ای که آدمی با همه وجود ببیند که «کلّ شیء هالک إلا وجهه». که غیر از خدا چیزی نیست و هر چه غیر از او باشد هالک و باطل است، از گذشته راه‌های متعدد و متنوعی وجود داشته است. در این پژوهش که مبتنی بر روش تحلیلی و توصیفی است، به دنبال بررسی دیدگاه عالمان معاصر تشیع در خصوص ابن عربی هستیم. اختلاف‌نظر پیرامون بزرگان تاریخ امری طبیعی و بدیهی است. اما شاید کمتر کسی مانند ابن عربی وجود داشته باشند که نظرات پیرامون او در میان بزرگان و صاحب‌نظران دینی تا این حد با هم متفاوت و متضاد باشد. ازجمله عالمان تشیع معاصری که درباره ابن عربی اظهار نظر کرده‌اند می‌توان به بزرگانی چون: علامه امینی، آیت‌الله جوادی آملی، مرحوم آیت‌الله حاج میرزا حسین نوری محدث، علامه طباطبایی (ره)، حضرت امام خمینی (ره)، شهید مطهری، میرزا محمدباقر خوانساری، آیت‌الله شیخ محمدتقی بهجت، علامه حسینی تهرانی، آیت‌الله سید احمد فهری، سید علی قاضی، علامه حسن‌زاده آملی، استاد آشتیانی و...... اشاره داشت. هدف ما در این پژوهش این است که به بررسی آراء موافقان و مخالفان شیعه معاصر با ابن عربی بپردازیم و تا حد امکان دلایل موافقت‌ها و مخالفت‌ها را تشریح کنیم. ابن عربی یکی از شخصیت هایی بود که در کالبد ها و قالب ها نمی گنجید، بنابراین بهتر است بگوییم که وی فقط حقیقت هست.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی مسئله عقل و وحی در دو مدرسه کوفه و بغداد می پردازد و بر آن است تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم شیعه که اندیشه-های آنها از قرن دوم تا پنجم بر افکار جامعه تشییع حکم فرما بود مقایسه ای انجام دهد. در سرتاسر این تحقیق و در گزارش هر دو مدرسه، دو مسئله مهم پی گیری شده است: 1- جایگاه عقل در نزد اندیشمندان این دو مدرسه، 2- بررسی آراء این اندیشمندان درباره نحوه تعامل عقل و وحی.متکلمین کوفه که عمدتاً شاگردان امام باقر، امام صادق و امام موسی کاظم: هستند مستقیماً از نعمت مصاحبت با منبع وحی برخوردار بودند؛ اما این نکته آنها را از فعالیتهای عقلانی باز نمی داشت و در بسیاری از گزارشهای رسیده درباره فعالیتهای کلامی آنها و همچنین در روایاتی که خود راوی آن هستند عقل گرایی و خردورزی به وضوح نمایان است؛ اما نکته ویژه ای که در این مدرسه به چشم می خورد قائل بودن اندیشمندان آن به حجیت توأمان عقل و وحی است به این معنی که آنها برای عقل در مسائل اساسی کلامی حجیت ذاتی و استقلالی قائل بوده، اما معتقد به حجیت انحصاری آن نیستند بلکه معتقدند عقل برای رسیدن به هدف خویش نیاز دارد تا دست تمنا به سوی وحی در زمینه مواد مورد نیاز برای خردورزی و حتی گاهی در کیفیت و نوع استدلال دراز نماید و در غیر این صورت اگر چه رسیدن به سرمنزل مقصود برای او غیر ممکن و محال نیست لیکن راهی پر خطر و پرفراز و نشیب است.و اما در مدرسه بغداد شرایط اجتماعی و جایگاه تفکرات شیعه در بین مسلمانان به گونه دیگری رقم خورد. متفکرین این مدرسه به علت داشتن فاصله زمانی با دوران حضور ائمه: و نیز به واسطه حاکمیت تفکرات معتزله در آن دوران بر قاطبه مسلمین، تفکرات شیعه و متفکرین آن با معتزله و دیگر تفکرات مطرح در آن دوران در رقابتی تنگاتنگ به سر می بردند. از این روی اندیشمندان تشیع در مدرسه بغداد که مهمترین آنها مرحوم شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی هستند تمام تلاش خود را به کار می گرفتند تا در عین حفظ کیان تشیع و تبیین و دفاع از آموزه های آن(نقل ها و گزارشات رسیده از ائمه) به گونه-ای با تفکرات حاکم تعامل برقرار نموده و عقلانی بودن آموزه های تشیع را در مباحث و مناظرات خود اثبات و تبیین نمایند. همین أمر باعث شد آنها دیدگاه خود در باب عقل و وحی را به گونه ای تبیین و مطرح کنند که متناسب با زبان علمی آن دوره باشد. به عبارت دیگر آنان در اصل نظریه ی عقل گرایانه ی شیعه تغییری ندادند بلکه با محدود ساختن دایره حجیت وحی در حوزه ی عقاید، زمینه ی حضور منابع وحیانی در کلام شیعه را کم رنگ کردند. به همین جهت در دو مدرسه ی کوفه و بغداد، عقل و وحی حجیت دارند لکن در میزان حجیت و همچنین نحوه ی استفاده ی دانشمندان این دو مدرسه از این دو منبع شناخت، اختلافات زیادی دیده می شود. ریشه های احتمالی این تفسیر حداقلی از جانب متکلمان بغدادی شیعه را اینگونه می توان برشمرد: ممکن ساختن برقراری ارتباط با اندیشه های رقیب به ویژه معتزله در زمانه ی حاکمیت اندیشه اعتزالی و انزوای کلام شیعه، کم رنگ شدن نظریه های متکلمین نخستین(در عصر حضور) و فقدان پشتوانه های نظری کافی برای حمایت و دفاع از دیدگاه آنان، فقدان فعالیتهای جدی حدیث پژوهی توسط اندیشمندان این مدرسه، پیچیدگی و دشواری نظریه های متکمان کوفه و فقدان زمینه های مناسب در آن عصر برای بازخوانی و تشریح آنها. تذکر این نکته به جا است که متکلمین بغداد در نوع برخورد با میراث به جای مانده از مدرسه کوفه رویه ای واحد نداشتند و به عنوان مثال شیخ مفید نسبت به سید مرتضی از این آموزه ها در تبیین های کلامی خویش بیشتر استفاده می کرد و به نوعی می توان گفت روش او به روش متکلمین کوفه نزدیک تر است؛ اما سید مرتضی جدای از مظنون بودن به بسیاری از گزارشهای رسیده از این مدرسه تحت عنوان عدم حجیت خبر واحد، ظاهر بسیاری از روایاتی نیز که صدور آن از جانب معصوم برای وی به اثبات رسیده بود را به خاطر هماهنگ نبودن با هندسه معرفتی مورد نظر خود به تأویل می برد.