جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تلاش برای نزدیک شدن به قرائت معصومان امری است که برای قاریان مسلمان، به ویژه شیعه، مهم به نظر می‌رسد. در برخی روایات، حزن یکی از ویژگی‌های قرائت قرآن کریم شمرده شده است. حزن که در قرائت قرآن کریم هم در قاری و هم در مستمع اثرگذار است، اصل تحزین نامیده می‌شود. معنا‌شناسی و تبیین تحزین القرائة با استفاده از روایات می‌تواند، قرائت قاریان را به قرائت رسول خدا و ائمه نزدیک کند. حزن در قرائت، نتیجه تدبر در آیات عذاب و احوال و اهوال قیامت و تأسف از فراق و شوق به وصال الهی است.

نوشتار پیش رو، مروری کوتاه بر نظریه تواتر قرائات و نقد ادلّه آن است. قرائت یا همان «ویژگی‌های زبانی و گفتاری واحد مقروء»، از غالبِ مورد اتفاق، و اندکِ مورد اختلاف میان قرّاء، تشکیل یافته است. در این نگاشته، به بررسی شرایط انتساب قرائت به نبی اکرم از مجرای احراز تواتر آن می‌پردازیم. به نظر نگارنده ادلّه‌ مورد استناد قائلان به تواتر، ناتمام است؛ زیرا این ادلّه نهایتاً، قرائت واحد یا قرائات متعدد را تا عصر نزول به پیش می‌برند، لیک دلیلی بر تقریری بودن آن‌ها و بر فرض تقریری بودن، دلایلی بر وحیانیّت آن‌ها نیست. البته هر اختلافی در قرائت، لزوماً به تغییریافتگی در قرآن نمی‌انجامد و بر فرض بروز تغییر نیز به معنای تحریف نخواهد بود.

دانش¬های زبانی را باید از جمله دانش¬های مؤثر در وقف و ابتدا به شمار آورد. از آنجا که این دانش¬ها با گذر زمان تغییر و تحول یافته‌اند، زبانشناسی جدید می¬تواند تحولی در شیوه آموزش و تحلیل این علم پدید آورد. در این نوشتار تأثیر زبانشناسی جدید در دانش وقف و ابتدا، با شیوه توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده است. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که موارد وقف، با تقسیم زبان به گروه، جمله، جمله مستقل و بند کاملاً مربوط است و در صورتی که ملاک¬های روشنی از این تقسیم‌بندی ارائه شود، جایگاه وقف در آیات قرآن، به سادگی قابل تشخیص و آموزش خواهد بود.

علم قرائات مانند هر علم دیگر دارای منابعی است. منابع این علم، به لحاظ‌ها و معیارهای متعددی قابل ارائه و بررسی است. نظام‌مندی و تقسیم‌بندی دقیق این منابع به علل متعددی دشوار است. ارتباط علم قرائت با علوم بسیار است. رویکردهای مختلف دانشمندان در تألیف، وجود علوم پیش‌نیاز و آلی برای فراگیری قرائات، وجود نگارش‌ها در مسائل جزئی مربوط به علمی خاص، وجود مطالب قرائات در ضمن کتب مربوط به دانش‌های دیگر (تفسیر و علوم قرآنی)، و تألیفات بسیار زیاد در موضوع قرائات از جمله این علل است. نگارنده در این نوشتار بر آن است تا با بررسی منابع علم قرائات به صورت مختصر، به گونه‌شناسی و تقسیم‌بندی آنها بر اساس علوم مورد نیاز بپردازد که در قسمت اول کلیاتی درباره منبع‌شناسی علوم و فنون قرائات مطرح گردیده و ده گونه تقسیم بندی برای منابع قرائات بر اساس ده ملاک مختلف معرفی و پیشنهاد شده است. در پایان نیز به معرفی اهم منابع علم الرسم قرآن کریم پرداخته شده است. معرفی کتب مهم علم الرسم، بررسی اهم کتب منظوم در این موضوع و بررسی شیوه نگارش کتب علم الرسم از مباحث این قمست می‌باشد.

قرائت قرآن، دیرینه‌ای به اندازه‌ی نزول قرآن دارد و علم قرائت برخاسته از این پیشینه می‌باشد. اقبال مسلمانان به قرائت عاصم از جهت عالی بودن سند آن باعث شده در تعیین طریق آن یعنی ابوبکر بن عیاش و حفص بن سلیمان دقت بیشتری لحاظ کنند، به ویژه اینکه اختلاف این دو روایت به حدی است که هر کدام قرائت جداگانه‌ای به شمار می‌رود. ایراداتی همانند ضعف در حدیث، خطا و اعراض از قرائت عاصم، مهم‌ترین خدشه‌هایی است که به روایت ابوبکر بن عیاش وارد کرده‌اند. این پژوهش با تحلیل ادعاهای مطرح شده به دفاع از این روایت پرداخته و شخصیت اخلاقی، اعتقادی و علمی ابوبکر بن عیاش را تبیین نموده است. این روایت تأثیر بسزایی در فقه و تفسیر دارد. مجمع‌البیان نمونه کاملی است که طبق این روایت به تفسیر قرآن پرداخته است. در این نوشتار موارد جالب توجهی از این روایت که در تفاسیر شیعی وجود داشته، احصا شده تا دلیلی بر رواج این روایت نزد امامیه باشد.

نماز از مهم‌ترین عبادات است که در شرع مقدس بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. یکی از افعال نماز قرائت است که خود دارای شرایط و ضوابط خاصی است. دربارۀ جواز خواندن قرائات هفت‌گانه در نماز چند دیدگاه در میان فقهای فریقین وجود دارد. عمدة اهل سنت خواندن قرائات هفت‌گانه و حتی ده‌گانه را جایز می‌دانند. در میان فقهای شیعه اکثر قریب به اتفاق فقها خواندن قرائات هفت‌گانه را جایز دانسته‌اند. برخی قرائات دیگر را نیز تجویز کرده‌اند. در مقابل، تعداد معدودی از فقهای شیعه قرائت نماز را تنها با یک قرائت مجزی دانسته‌اند. در این نوشتار ضمن بررسی دیدگاه‌های مختلف و قائلان آنها دلایل و مستندات فتاوی نیز مورد بحث قرار گرفته و به دست آمده که از منظر فریقین خواندن قرائات هفت‌گانه در نماز جایز است و مهم‌ترین دلیل این فتوی تقریر و تأیید قرائات از سوی معصومان می‌باشد.

در تلاوت مطلوب و دقیق قرآن کریم، ارائه معانی و مفاهیم کلام الهی مهمترین هدف است. این هدف با داشتن علم لازم به دانش وقف و ابتدا و به کار بستن آن در تلاوت قابل دستیابی است. این علم مبتنی بر آگاهی از وجوه مختلف تفسیری است. البته علوم دیگری از جمله علم قرائات قرآنی و علم فواصل آیات نیز مؤثر است از آنجا که در این باره، به خصوص با عنایت به نظر تفسیری شیعه، تطبیق مجزا و مبسوطی ارائه نگردیده است، این نوشتار به مطالعه تطبیقی اختلاف دیدگاههای مفسران با نظر دو عالم وقف و ابتدا، ابوعمرو دانی و محمد علی خلف الحسینی در سوره شوری پرداخته است. علت انتخاب دانی آن است که میتوان وی را پایهگذار معروف و ارائه‌دهنده متداول‌ترین تعاریف و تقسیمبندی رایج در وقف و ابتدا دانست. محمد علی خلف الحسینی نیز؛ علامتگذاری‌های رایج وقف و ابتدا در بسیاری از مصاحف متداول در جهان اسلام یا به طور کامل بر اساس دیدگاه‌های وی است یا حداقل با آن قرابت زیادی دارد. حاصل این پژوهش، آن است که از مجموع 101 موضع وقف مطرح شده در سوره شوری طبق دیدگاه دانی یا علامت‌گذاری شده توسط الحسینی و تطبیق آن با نظر مفسران برگزیده شیعه و اهل سنت، در شش موضع، دیدگاه دانی و الحسینی با نظر مشهور تفسیری مطابقت ندارد که علت آن پوشیده ماندن برخی ارتباطها یا دقتهای مفسران از دید عالمان وقف و ابتدا است.

دانش وقف و ابتدا از تأثیرگذارترین دانش‌ها در زمینه علوم و فنون قرائات است. توجه به تدوین و تألیف در این‌باره از ابتدای قرن دوم به بعد کاملاً مشهود است. نویسندگان و دانشمندان اسلامی در حوزه‌های مختلف مانند علوم قرآن، قرائات، و تجوید از پرداختن و توجه به این دانش غافل نبوده‌اند. بیش از صد تألیف مستقل در این حوزه به ثبت رسیده است. توجه به گونه‌های مختلف تألیفات در این‌باره، زمینه استفاده بهتر برای دانش‌پژوهان را فراهم می‌نماید. نگارنده در این مقال بر آن است تا با بررسی منابع متعدد این علم، به گونه‌شناسی و رویکرد دانشمندان اسلامی در این حوزه بپردازد. در این‌باره چهار نوع تقسیم‌بندی منابع بر اساس اختصاص داشتن به حوزه وقف و ابتدا، مراحل تاریخی، کتب مشهور و کتب منظوم در این‌باره ارائه گردیده، سپس مورد بررسی واقع شده است.

علم وقف و ابتدا دانشی است که با تبیین روابط بین عبارات و جملات هر آیه، مفسران را در شناخت و فهم دقیق‌تر مراد خداوند یاری می‌کند و از آن جهت که خداوند، پیامبر و ائمه هدی را مبین و مفسر حقیقی قرآن معرفی نموده است، مهم‌ترین وسیله فهم مفسران، توجه به علوم ادبیات عرب و بلاغت و فصاحت از یک سو و کشف بیان پیامبر بر اساس روایات وارده از پیامبر و ائمه معصومین از سوی دیگر می‌باشد. یکی از وقف‌های مشهور در علم وقف و ابتدا وقف مأثور یا وقف النبی می‌باشد که به دلیل همین وابستگی دو سویه بین وقف و ابتدا و تفسیر‌، همواره محققان را بر آن داشته که در پی اعتبار سنجی وقف‌های منسوب به پیامبر باشند تا در صورت اثبات بتوانند برداشت صحیح‌تری از آیات الهی ارائه نمایند؛ بنابراین، آگاهی از صحت روایات و انتساب وقف‌های مأثور و منسوب به پیامبر به عنوان مقدمه تفسیر صحیح، لازم و ضروری است. در این پژوهش، ضمن بررسی اسناد و روایات تاریخی وقف مأثور و وقوف النبی از دیدگاه ائمه حدیث و همچنین علمای علم وقف و ابتدا چنین به دست می‌آید که هر چند اصل توصیه و تأکید پیامبر بر تعیین وقوف قرآن، موضوعی قابل اثبات می‌باشد، لکن موارد مشهور به وقف النبی که توسط برخی علما از قرن چهارم هجری به بعد به پیامبر نسبت داده شده است، دارای سند معتبر و صحیحی نیست و قابل استناد نمی‌باشد.

قرائت قرآن یکی از مباحث مهم در حوزه تفسیر و تاریخ قرآن است که محققان بسیاری درباره آن به بحث و تحقیق پرداختهاند. نولدکه در کتاب «تاریخ قرآن» خود توجّه زیادی به این بحث نموده و یک بخش از کتاب خود را به قرائات اختصاص داده است. وی در تحقیقاتش شبهات و نظریه‌های خود را درباره نص قرآن، قرائات و رسمالخط، مانند نسبت دادن تمام قرائات به پیامبر، ارتباط حقیقی بین قرآن و قرائات، نبود نص واحد معتبر برای قرآن، اعتبار حدیث سبعة احرف، اتّهام پذیرش وجود اشکالهای لفظی در قرآن از سوی پیامبر ، وجود خطا و اشتباه در نص عثمانی و نقصان متن قرآن در زمان حیات پیامبر را مطرح کردهاست. او سعی دارد وثاقت نص قرآن را خدشهدار و الفاظ و متن قرآن را مضطرب و دارای لغزش و اشتباه جلوه دهد. با اینکه اثبات وثاقت نص قرآن از حیاتیترین موضوعات دینی است و شبهات نولدکه در این موضوع پایه اصلی شبهات دیگر مستشرقان قرار گرفته است، پاسخ به شبهات وی به یقین اولویت دارد. در این نوشتار برخی عقائد و نظریه‌های نولدکه مورد بررسی و نقد و تحلیل قرار گرفته است.