جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت اله میرزامحمدعلی شاه آبادی، از بنیان گذاران نظریه فطرت در قرن اخیر به شمار می رود. رهیافت شاه آبادی به نظریه فطرت، درون دینی و احیانا آمیخته با رویکرد ذوقی و عرفانی است. در عین حال، برخی از نظریه پردازی های وی از پشتوانه فلسفی و عقلانی برخوردار است. شاه آبادی، با تمسک به مقتضیات فطرت انسانی، از طرق متعددی به اثبات خداوند و صفات کمالی او پرداخته است. تمسک به فطرت عشق به کمال مطلق، فطرت افتقار، فطرت امکان، فطرت انقیاد، فطرت خوفیه، فطرت امید، فطرت حب اصل و بغض نقص، از جمله طرقی است که شاه آبادی بدین منظور پیموده است. اساس دو برهان فطرت افتقار و فطرت امکان، به ترتیب، میراثی صدرایی و سینوی است که شاه آبادی با بیانی جدید، آن را ارائه کرده اما دیگر موارد، از نوآوری های حکیم شاه آبادی محسوب می شود. به نظر می رسد که بعضی از براهین شاه آبادی، همچون برهان فطرت انقیاد، فطرت خوف و فطرت حب اصل و بغض نقص، از حیث صغروی، در گفتمان عقلانی و فلسفی قابل دفاع نیست؛ اما بعضی، همچون برهان فطرت عشق و فطرت امید، قابل اتکا بوده و مورد تمسک برخی حکمای متاخر قرار گرفته است.

در این تحقیق تلاش شده است تا به تقریرهای مختلف برهان فطرت از نظر متکلمان امامیه پرداخته شود. طبق آیات 30 سوره روم و 172 سوره اعراف، انسان مفطور به معرفت پیشین نسبت به خداوند متعال است. امور فطری و سرشتی انسان شامل شناخت‌ها و گرایش‌ها است. به فطرت انسان یا تنها به عنوان راه و طریق خداشناسی توجه شده است، یا علاوه بر آن، به عنوان برهان و دلیلی بر وجود خداوند نظر شده است. متکلمان متقدم، عموماً، فطرت را یکی از راه‌های عام و همگانی در خداشناسی با رویکرد شهودی مطرح کرده‌اند. ولی متلکمان متأخر، خصوصاً آیت الله شاه‌آبادی ـ رحمه الله ـ برهان بودن آن را نیز مطرح کرده‌اند. این برهان با استفاده از یکی از گرایش‌های درونی انسان همچون عشق به کمال یا امید به قدرتی برتر هنگام خطر، سامان می‌یابد. سپس از طریق تضایف یا اضافی بودن این امور، طرف دیگر آن، که وجود کمال یا قدرت مطلق است نتیجه می‌شود؛ و او جز خداوند نیست. لذا لازم است ابتدا امور فطری مورد مداقّه و توجه واقع شوند و ادله وجودشناختی فطرت بررسی شوند. در غرب نیز، برهان از طریق فطرت همگانی خداشناسی را اجماع عام گویند. که مقایسه بین برهان فطرت و اجماع عام، اتقان بیشتر برهان فطرت را نشان می‌دهد. اشکالات و شبهات مطرح شده در فطرت و برهان فطرت نیز قابل نقد هستند.واژگان کلیدی: فطرت، برهان فطرت، خداشناسی فطری، متلکمان امامیه، اجماع عام، عشق به کمال مطلق.